Башкирская эпическая литература XUI-XUIII веков: вопросы идейно-тематического и жанрово-стилевого содержания тема диссертации и автореферата по ВАК РФ 10.01.02, кандидат филологических наук Шайбакова, Альфия Салаватовна

  • Шайбакова, Альфия Салаватовна
  • кандидат филологических науккандидат филологических наук
  • 2013, Уфа
  • Специальность ВАК РФ10.01.02
  • Количество страниц 172
Шайбакова, Альфия Салаватовна. Башкирская эпическая литература XUI-XUIII веков: вопросы идейно-тематического и жанрово-стилевого содержания: дис. кандидат филологических наук: 10.01.02 - Литература народов Российской Федерации (с указанием конкретной литературы). Уфа. 2013. 172 с.

Введение диссертации (часть автореферата) на тему «Башкирская эпическая литература XUI-XUIII веков: вопросы идейно-тематического и жанрово-стилевого содержания»

существа, вознесшегося над миром, придает произведению колорит максимальной объективности. Недаром Гомера уподобляли небожителям-олимпийцам и называли «божественным» [120, 196— 197]. Был фекер менэн В. Хализев та килешэ. Гомерзыц бэйэн итеу форма1тына таянып, куп эзэбиэт гилеме теоретиктары бер тауыштан эпиклык ул - тотош тормопгка киц эпик карат Ьэм уны отпимистик рухта кабул итэ белеу тип и^батлай. Сагыштырып -Караганда, беззецсэ, XVI - XVIII быуаттар башкорт эпик эззбиэтендэ авторзыц барлыгы уныц тарихи вакигаларзы, халык тормошон беренсе заттан булмаЬа ла, эмоциональ-экспрессив тасуирлауда 1шзелэ. ТСаралБан осор эзэбиэтенец функциональ 0(рэрзэр жанрзарында Иуз осталарыныц субъектив карашы тв^мерлэнэ. Автор донъяны теге йэки был персонажы кузлегенэн сыгып кабул итэ, баЬалай, уньщ уй-фекерзэрен, хатта характерын узенэ калыплаштыра кеуек. Быга мирал итеп «Ьущы Ьартай» комарткыИын, Батырша Алиевтыц Елизавета Петровнага язган хатын, башкорттарзыц шул дэуерзэге хакимлык органдарына язган морэжэгэтнамэлэрен карарга момкин.

Эпик эзэбиэттец теп узенсэлеген терло галимдар терлесэ билдэлэй. Мэрэлэн, тикшеренеуселэр араИында Л. Тимофеев «.Главным критерием в определении жанровой особенности эпической поэмы является сюжетность» тип ирэплэй [134, 350352]. Э Н. Гуляев «.основным признаком эпики является событийность» тип ирбатлай [72, 130-139]. Б. Корман эпик эзэбиэт тешенсэЬенэ карата «Изучение текста художественного произведения» хезмэтендэ былай тип язган: «Каждое эпическое произведение представляет собой текст, принадлежащий одному или нескольким субъектам речи. .Субъект речи тем ближе к автору, чем в большей степени он растворен в тексте и незаметен в нем, . чем в большей степени субъект речи становится определенной личностью со своим особым складом речи, характером, биографией, тем в меньшей степени он непосредственно выражает авторскую позицию», - тип я:?а [94, 42-43]. Окшаш фекер^эр^е В. Белинскийзыц хе^мэттэрендэ лэ осратырга момкин: «Народность — есть одно из условий эпической поэмы. Эпические поэмы сочинялись в ту пору, когда автор ощущал себя в единстве с народом» [58, 37].

XVI — XVIII быуаттар бапгкорт эпик э^эби э^эр^эренец автор^ары комарткыларза Ьурэтлэнгэн вакигалар менэн тыцлаусы араЬын ялгаусы, шаЬиты булБан хэлдэр^е хэбэр итеусе, тасуирлаусы ролен башкара. ТСайЬы бер эпик э?эрзэр-р автор^ыц [юйлэнелгэн хэлгэ караты, унда телгэ алынган герой^арга карата монэсэбэте хакында мэБлумэттэр урын ала. Телмэр Иойлэнелгэн вакиганыц предметын Бына асыклап калмай, шулай ук автор^ыц тирэ-як мохитте кабул итеуен, Ьойлэу стилен, уй-караштарын характерлай. ТСомарткыларза осраган диалог Иэм монологтар бэйэн итеусе йэнлэндереп ебэрэ. Мэ^элэн, Мецле ырыуы башкорттарыныц шэжэрэИендэ кулланылган тура телмэр тасуирланган вакигалар^ы асырга яр?ам итэ: «.Андан соц калган жэмэгэтлэригэ ТСэзанфэри бей эйтде: «И яранлар, без мындан китеб мэкам тота алмасбыз, бу ердэй ер кайдан табармыз», тиде ирсэ, барча яранлары йыглашыб эйтделэр: «И ТСэзанфэри бей, улсэк мында, терелсэк мында, ярлымыз вэ байымыз бары кен курэалмасбыз.» [56, 60].

XVI - XVIII быуаттар эпик э^эбиэте терло юлдар менэн яралган. Уньщ формалашыуында халык ижадыныц, мэ^элэн, синкретик йола жанрыныц Иэм тарихи я^ма риуэйэттэр^ец йоронтоЬо зур. Боронго Ьэм урта быуаттар донъя Ьуз сэнгэтендэ героик характер?ары эпик э^эбиэт зур урын билэй, сенки ул хальж тормошо хахында тулы картинаны ку? алдына ба9тырырра ярдам итэ. Героик эпос мифологик легендалар, батырдар хатсындагы зкиэттэр, тарихи риуэйэттэр Ьэм панегирик э^эрдэр Ь. б. нигедендэ барлыктса килгэн Ьэм ырыудардын, ижтимаги тормошон сагыу то^тэр менэн Ьурэтлэгэн. Мэ^элэн, эпик эдэбиэттец боронго жанрдарынын, береЬе - эпик йырдар - тарихи-героик тематика менэн берлэштерелгэн. Эпик йырдарга терле халыклардагы шигри героик эпос карай: бангкорт хальж героик эпостары, рус былиналары, «Илиада», «Старшая Эдда», «Песнь о Роланде», «Песнь о Нибелунгах» кеуек комарткылар. Эпик йырдарды сьтрарыусылар Ьэм бапгкарыусылар - профессиональ Ьэм профессиналь булмаган сэсэндэр — кайЬы бер халыктарда музыка коралдары тсулланган. Баштсорт функциональ жанрдарынан айырмалы рэуештэ, куп халыклардын, эпик э^эрдэрендэ куптэн булып уткэн ватага лар, унда катнашкан тарихи шэхестэр гипербола алымы ярдамында кабартылып Ьурэтлэнэ. Эпик йырдар башка тор эпик Ьэм лиро-эпик э^эр^эрден, барлыкка килеуенэ дур йогонто яЬаган. Урта быуаттарда Карелия Ьэм Финляндия илдэрендэ руна тип аталган эпик э^эр^эрдец сюжеты космогоник мифтар менэн бэйле. Рэдэттэ, улардыц рифмаЬы булмай. Руналар куп ягы менэн башкорт эпик э^эр^эренэ охшаш. Карелия Ьэм Скандинавия илдэре руналарында, башкорттардын, батырдар тураЬындагы поэмаларында эпик геройдар илаЬи кос-кеуэт ярдамында терле кара кестэр менэн керэшэ. Эпик эдэбиэттен, классик формаларында тарихи шэхестэрден,, ырыу-хэбилэ башлыктарынын,, рэдэттэ, уй-кисерештэре тугел, э кыльгктары

Ьурэтлэнэ. Бангкорт эпик шэжэрэлэрендэ, тэуарих, тарихнамэлэрендэ тарихи шэхестэр унда тасуирланган хэлвакиралар 3а ысынбарлытска тап килэ, тип эйтэ алабы^.

Эпикльж Ьэм функциональ жанр^ар мвнэсэбэтенэ килгэндэ, билдэле ралим Д. Лихачевтын, хезмэттэрен иртибарга алырра момкин. Унын, фекеренсэ, жанр^ар халыхтын, тормош-конкурешенэ, йэшэу рэуешенэ бэйле барльжка килгэн. Улар йэнэшэ йэшэй, у?-ара бэйле Ьэм бер-береЬенэ буйЬона, ти ралим [ 108, 11]. Ул тап рус эзэбиэтендэге функционаллекте ентеклэп тикшергэн. Д. Лиха чсвтыц хе?мэттэрендэ был куренешкэ тсарылышлы башхорт эзэбиэте менэн уртак Иызаттарзы кузэтергэ мемкин. Ралимдыц фекере буйынса, эпик жанрзар бер-береЬенэн тэрэйенлэнеше менэн, йорни функционаллеге ярынан айырыла: «Жанры средневековой литературы несут определенные практические функции в устоявшемся быте, в укладе церковном, юридическом. Художественность как бы дополняет и вооружает литературные жанры, способствуя осуществлению ими своих непосредственно жизненных задач. Жанры литературы определяются не своей деловой предназначенностью, а своими чисто литературными свойствами и отличиями» [107, 47-70].

Донъя э?эбиэтендэ функциональ жанрзар араЬында агиографик жанрзар (Житие), йылъязмалар («Повесть временных лет»), яугирзэр повесы, эшлекле грамоталар, хаттар, сэйэхэтнамэлэр осрай. Тарихи тетрэнеузэр эпик эзэбиэттец эуземлэшеуенэ килтерэ. Был куренешкэ бэйле тарихи сыганактарза байтах мэрлумэттэр Ьакланып калган. Мэ9элэн, А. Горкин редакторлырындары «Литература и язык» тип аталган рилми хе?мэттэ ошо хахта тубэндэге мэрлумэттэр килтерелгэн: «.в чешской грамматике Яна Благослава отыскалась запись песни «Про Штефана воеводу» (А. Потебня, Малорусская народная песня по списку XVI в., 1877); в одной польской брошюре 1625 года Франко разыскал песню-диалог «Про козака и Кулину. В разных других сборниках то полностью, то в отрывках приводятся тексты песен, откликающихся на исторические события бурной эпохи .второй половины XVI - VII веков» [70, 345].

Балимдар тарафынан функциональ жанр^арга тсараган рус хроникалары, хронографиялары Ьэм йылъя?малары, гэрэп хитаттары, мирабилиялары, узбэк монэзэрэЬе, Исландия сагалары Иэм йыр^ары ентекле ойрэнелгэн. Конбайыш Европа халыктары ижадында я?ма э^эбиэт барлыкка килгэн осор?а пергаментка я^ылБан 29 эпик йыр?ан торган кулъя^ма йыйынтык теделэ. Был эпик э^эбиэт хазинаЬы тик XVII быуатта гына табыла Иэм yFa «Старшая Эдда» тигэн исем бирелэ [73, 288]. XVI быуатта Украина э^эбиэтендз лэ яцы этап башлана, тип эйтергэ момкин. Украина э^эбиэтендз дума тип аталган эпик йыр^ар барлыкка килэ. ^ур Совет энциклопедияИында был жанрга тубэндэге ацлатма бирелгэн: «По своей форме дума - эпическая песня, не делящаяся на строфы, состоящая из неравносложных, силлабического типа, стихов, с рифмами - чаще всего глагольными и с характерным параллелизмом, определяющим всю композицию произведения. Дума теснее связана с козацкой, военной средой, чем историческая песня» [60, 76]. Был яры менэн Украина думаЬы XVI - XVIII быуаттарзагы башкорт эпик функциональ жанр?арына - тарихнамэ, тэуарихтарга тартым. Айырма шунда: башкорт комарткылары тарихта э? калдырырзай хэл-вакигалар^ы турырак кимэлдэ тасуирлай. Бе??ецсэ, был яры менэн башкорт тарихи я^малары билдэле кимэлдэ ертен тора. Украин эпик эзэбиэтендэ йыйылма образ - старшина, дружина етэксеИе - халытс яклаусыпы булып cbiFbiin яИай. Банткорт эпик эзэбиэте менэн параллель уткэргэндэ, старшина халыктьщ аЬ-зарын у? KY?e менэн куреп-белэ, уны хакимдарга алып барып еткерергэ ынтыла. Сэсэн телле акИакалдар шул ук функцияны утэй.

Урта быуаттар эпик эзэбиэтендэ (Киев Русы осоро) Галиц-волын комарткыЬы - «Литва йылъязмаИы» шулай ук мэ?эни усештед формалашыуын сагылдырыусы мопим тарихи-документаль cbiFaHax булып тора. Tan был осорза Украина халкыныц Польша оккупанттары менэн бэрелеше 140 атаманан торган публицистик я;}маларза саБылыш таба. Тэу тсараматска дини тематикага ньгк ятсын торран был язмалар сатира Ьэм элегия элементтары ярзамында ысын мэгэнэЬендэ осорзон, киркен мэлдэрен Иурэтлэй. Эйтэйек, «Христофор Филалет» псевдонимы артында ижад ителгэн «Апокрисис или отповедь на книжки о соборе берестейском» (1597 йыл) тип аталган хикэйэттэ автор нэфрэт катыш ирония ярзамында поляк панына морэжэгэт итэ, ихтилал менэн янай: «утеснения, кривды, произвол доводят до того, что за оружие хватаются люди, даже не способные к этому; может, у вас там замки, фортеции, а у нас тут все хаты мазаные, но когда дойдет до боя, до пожаров, вся страна обратится в пепел» [129, 34]. Урзэге миралдар нигезендэ бындай типтагы язмалар ысын мэгэнэЬендэ эзэбилеккэ дэгуэ итэ Ьэм художестволы эзэбиэттэ урын билэй ала, тигэн Ьыгымта яЪай алабыз. Язма эсендэ морэжэгэт алымы кулланылыуы хикэйэтте бапгкорт эпик функциональ жанрзарына ятсынайта. Бындай узенсэлекте без Бэзэргол Юнаев Иэм Туктамыш Ишбулатов тарафынан тезегэн наказдар^а, бангкорттар^ыц Иван Грозныйга, Мецле ырыуы вэкилдэренец Алексей Михайловича я^ан хаттарында, кенэз Волконскийга я^ылган мерэжэгэттэрзэ, Батырша хатында курэбе^.

Урта быуаттар донъя эпик э^эбиэте елгелэренен, 6epehe булып у? осороноц куренекле эшмэкэре Мелетий Смотрицький (1577 - 1633 йылдар) авторлыгындары «Тренос, или плач единой святой апостольской восточной церкви» (1610 йыл) э^эре тора. Китаптыц беренсе булеге — «Плач восточной церкви» ки^эге ритмик прозала ижад ителгэн. Ширри формалаБы ижад торе башхорт функциональ э-рбиэтенда ла бар. Шулар?ыц 6epehe — тсобайыр улсэмендэге У£эргэн ырыуы шэжэрэЬе. Ул у^енец формаЬы менэн генэ тугел, йекмэткеЬе менэн дэ ысын-ысындан э^эби, ширри э<рэр тосон алган. У^эргэн ырыуы шэжэрэЬенец бер нисэ версияЬы бар: ширри формаларыИы, сэсмэ рэуешендэгеЬе, ширыр менэн проза аралаштсаны. ФормаЬы буйынса ур?э телгэ алып киткэн дума жанрына тартым был э^эр сиркэу эшмэкэр^эренец дин ханундарынан ситкэ тайпылыу^арын фашлай. Дин эЬелдэрен, турэлэр^е шелтэлэусе эпик я^малар башка халыктар комарткылары араЬында ла бихисап. Мэ^элэн, канЬы? башлыктар^ыц кылытстарын фашлаган Стефан Зизаний?ьщ «Казання (проповеди) святого Кирилла об антихристе» (1596 йыл) тип аталган памфлеты, тарихи хэл-вакигаларзы э^мэ-э^лелекле тасуир иткэндэ нигелле дэлилдэр кулланылып, эйтем-мэкэлдэр менэн байытылып, урыны менэн сатирик характерна ижад ителгэн Захарий Копистенськищыц «Палинодия, или книга обороны» (1621 - 1622 йылдар) ядмаИы, феодаль королошто фашлаусы, ижтимари тормоштагы у^гэрештэр^е тасуирлаусы уткер телле билдэле публицист Иван Вишенський^ыц ике ти^тэ тирэИе мерэжэгэтнамэлэре h. б. Ьуцры автор комарт-кылары 1755 йылгы ихтилалдыц идея етэксеИе ошо сифаттары менэн Батырша Элиевтыц императрица Елизавета Петровнага тэгэйенлэнгэн хаты менэн ауаздаш.

Тотош донъя э^эбиэтен алып Караганда, айырыуса XVII -XVIII быуаттарза, аноним эпик э^эбиэт йылдам у^ешэ. Сатирик жанрза ижад ителгэн был я^малар тематика яБынан дин оЬелдэренец, турэлэр^ец эшмэкэрлеген фашлауБа йунэлтелгэн иСатира 1764 года», «Сон на Пасху», «Плач лаврских монахов», «Доказательства Хама Данилея Куксы», баштсорттар^ыц Иван Грозныйга, Мецле ырыуы вэкилдэренец Алексей Михайловича я^ан хаттары Ь. б.). Сатирик характерна ижад ителгэн текстар баштсорт тсомартаыларында - шэжэрэлэр^э лэ куренэ. Мэ^элэн, шундай^арзыц береЬе - У^эргэн ырыуы шэжэрэЬендэ ырыу башльпстарына характеристика биргэндэ, автор колоу катыш былай ти:

Алтынчы УЛБЫ МэЬди Ьенэрдэ булган уртарак, Яйык кисеп ул ята Йоргэн икэн юртарак. Еденче - Кинжэбулат, Янына булмай йолап: Чикэсе бик тар, асыуы нур, Тора лисаны толап [56, 83].

Бомумэн, XVI - XVIII быуаттарзыц функциональ характерлы донъя эзэбиэтендэге я^ма комарткыларза бангкорт эпик э^эбиэте менэн йекмэтке Ьэм форма йэИэтенэн уртаклыктарны бихисап осратырга мемкин. Мэ^элэн, Византия романы «Житие Варлаама и Иоасафа», Александр Македонский хакындагы я?ма комарткылар,

Повесть о кесаре Оттоне», «Бова Королевич» тип аталган рыцарь романдарыныц тэржемэлэре башкорт шэжэрэлэре, тэуарихтары haM тарихнамэлэре менэн ошо ятслап ауаздаш. Шулай ух баппсорт эпистоляр ядмалары ла киркен публицистик тел менэн ижад ителгэн Ьэм дэуердец иц моИим вакигаларын у? эсенэ ала.

Тормош тарафынан тсыйырЬытылБан тсатын-тсыд, йэбер-золом куреп йэшэгэн ауыл кешеЬе, ауыр тормош йогон уд ицендэ татыусы эшсе образдары, йэрни ябай хальгктыц кенкуреше функциональ характердагы индус, санскир, еврей эдэбиэтендэ тасуирлана. Башкорт эпик эдэбиэтендэге кеуек ук, XVII - XVIII быуаттарга караган еврей эдэбиэтендэ дини йекмэтке публицистик алымдар менэн бергэ урелгэн. Йедлэгэн кулъядма тсомарткылардыц покмэткеЬе теге йэки был тарихи шэхестец, уныц нэ9ел-ырыуыныц йэки тотош коллективтыц мактауга торошло кылыгын Ьурэтлэудэн гибэрэт («Песнь о святом Фароне», «Паломничество Карла Великого»). Бындай тор ядмаларды «chanson de geste», йэгни, «батырлык тураЬында хикэйэ» тип атап йореткэндэр. Улардыц кубеЬенец авторы билдэЬед йэки бер текста ун бишлэгэн исем ядып калдырылган. Tan ошо уденсэлек еврей эпик эдэби комартаыларын башкорт шэжэрэлэренэ якынайта тугелме? Тарихсылар уддэренец исемдэрен теркэп калдырырра баднат итеуселэрде аристократ катламынан булгандыр, э аноним э9эрдэр автордары ябай халытс вэкилдэрелер, тип фаразлай. Бына тары ла бер ошиашльгк -башкорт шэжэрэлэренэ лэ бит телеЬэ кемдец хулы теймэгэн, уны тодергэ тик халыктыц абруйын яулаган, ухымышлылар йэки ырыу башлыктары Fbma тотона алган. Текстардагы кабатлаудар, хайЬы сакта хатта бер-береЬенэ хапма-каршы мэрэнэле елештэрдец осрауы «chanson de geste» ядмалары алдан телдэн генэ

Ьейлэнелгэндер, тигэн уй тыу^ыра. Улар^ын, йокмэткеИе фольклор элементтары менэн байытылган, тарихи ысынбарлыхтан тыш, йыш хына уй^ырма ла урын алган.

Аноним хомартхыларзан тыш, автор?ары билдэле булган э^эр^эр дэ осрай. Шундай^арзыц береЬе - безмен, кендэргэсэ килеп еткэне - Глюкель (1645-1724 йылдар) исемле хатын-хы? тарафынан ижад ителгэн, ГерманиялаБы сау?а эшен Ьурэтлэгэн Ьэм немец гаилэлэренец тормошон тасуирлаган мемуар^ар. Улар башгкорт сэйэхэтнамэлэре, юл я?малары менэн ауаздаш. Глюкель -Германияла йэшэусе еврей халхына багышланган мемуар^ар авторы. Уныц я?малары эЬэмиэтле тарихи хомартхы булып и^эплэнэ. Мемуар^ар автор^ыц улына кускэн. Э ул, у? сиратында, я^малар^ыц кусермэлэрен э^ерлэгэн. Шул рэуешле был я?малар хэдерле хомартхы хэлендэ быуындан быуынга тапшырыла килгэн Иэм хэ^ерлэп Ьахланган. Я^малар^ыц топ махсаты - балалар^ы У3?эренец тамыр^ары менэн таныштырыу, йэшэйеш ханундарына тошондороу. Башхорт шэжэрэлэренец дэ теп махсаттарыныц береЬе - ырыу сылбырын, ата-бабалар^ы белеу. ТСомартхы огот-нпеихэттэр?эн, автор?ыц шэхси тормошонан альютан ми^алдар^ан, дин и китап - Тора елоштэренэн тора. XVI - XVIII быуаттар башхорт эпик э^эрзэрендэ лэ бе? дини мотивтар^ы осратабы§. Автор^ар был олкэлэ йыш хына кэцэш биреусе булып сырыш яЬай. Мэ^элэн, Батырша хаты дини мотивтар Ьэм автор^ыц егет-нэсихэттэре менэн сыбарланган: «Эй, меьминлэр! Алланыц фарманыны тотоцызлар вэ фарузларыны эда хылыцызлар!.» [121, 46].

Америка эпик э^эбиэте менэн башхорт э^эбиэтенец уртахлырына иртибар итэйек. Америкала я?ма э?эбиэткэ тиклем комарт'кылар телдэн телгэ кусеп йорогэн. Ьуцынан карька теркэлгэндэре араИында философик Ьэм мехэббэт лирикаИы, хэрби тормошто ятстырттсан э?эр?эр барлыры билдэле. Улар^ыц куптэренец шулай ух автор^ары билдэЬе^. Америка эпик э?эбиэтендэ тарихи хроникалар («Летописи какчикелей», «Священные книги Чилам Балам», «Пополь-Вух», «Книга песен из Цитбальче» Ь. б.), йылъядмалар айырыуса популярлытс яулаган була. Улар, рэ^эттэ, донъяныц яралыуын, кешенец барлыкка килеуен ацлатыусы легендалар Иэм мифтар менэн башланыр булган. Бында ла баш-корт шэжэрэлэре, тарихи я^малары, сэйэхэтнамэлэре менэн уртак урындар барлырын курэбе?. Куп Балимдар Америка эдэбиэтенэ сэйэхэтнамэ жанрын Христофор Колумб индергэн, тип и^эплэй. Батша сэркэтибенэ адресланган хаттар^а билдэле сэйэхэтсе кургэн ер?эре, асыштары хакында бэйэн итэ. Был турала Н. И. Прокофьев былай тип я^ан: «Путешественник повествует об открытых им землях, пишет о том, как выглядят индейцы и каковы их обычаи. При этом новый континент показан в виде «земного Рая», а его обитатели сильно идеализированы. .Именно Колумбу принадлежат слова, которые затем были многократно повторены латиноамериканскими хронистами и впоследствии стали определяющими и для мастеров латиноамериканской литературы XX века, пытавшихся как бы заново взглянуть на историю и быт Латинской Америки. Колумб заявил, что для «вещей», встреченных им в «Индиях», он не может подобрать названий, ничего подобного нет в Европе» [123, 57].

Испания эпик э?эбиэте жанр^ары Иэм бангкорт комарткыларыныц функциональ характерындагы охшашлытска тутсталып китэйек. Тарихи я^малар авторы булып лингвист, этнограф Бернардино де Саагуна (1550 - 1590) тора. Уныц «Всеобщая история вещей Новой Испании» тип исемлэнгэн хе^мэтендз мифология, астрология, дини байрамдар, дэулэт тозвлоше, гереф-гэ?эттэр тасуирлана, хайуандар Ьэм уремлектэр донъяЬына ла урын буленгэн. Был хе?мэт ур?э ^арап уткэн тарихи я^малар менэн ауаздаш, эммэ бында Испаниянын, тарихы тулы кимэлдэ ятстыртылган. Ошога ошнаш я?ма комартхылар^ьщ байтагы бе??ец кондэргэсэ Ьатсланган Иэм килеп еткэн. Улар^ыц кайЬы бер^эрен байкап сытскандан Иуд башкорт функциональ жанрзарында ижад ителгэн эпик тсомарткылар менэн охшаш яктары бар, тигэн Ьыгымтага килдек. Мэрэлэн, XVI - XVIII быуаттар бапгкорт эпик э^эбиэте жанр^арыньщ идея-художество, стиль узенсэлектэре хатсында Ьуз алып барганда, ул осор Ьу^ орталарыныц тэбигэт менэн кешене бер бетон итеп тсарауы ку^этелэ. Мэрэлэн, Юрматы ырыуы шэжэрэЬендэ шундай юлдар бар: «Ошбу нугайдан калган буш ерлэрдэ гемер серде. Идел буйларында Иэм урманларда бал корто илэн, суда тсондоз илэн, яланда сусар, телке илэн хэрэкэт итеп, гэни булдылар» [56, 57]. Тормоштон, хатмарлылыгын сагылдырыусы «Всеобщая история вещей Новой Испании» хе^мэте ун ике китаптан гибэрэт. XVI -XVIII быуаттар бапгкорт функциональ тсомарттсылары кеуек ук, уларзыц теп сюжетын дини мотивтар, байрамдар тураИында мэглумэт, мифология, аллалар?ыц барльиска килеуе, философия, Иинд теологияЬы, астрономия, этнография, тарих Ь. б. алып тора. ТСулланылган э?эби алымдар^ы бапгкорт эпик э^эбиэтендэ лэ осратабы?. Мэрэлэн, тарихи вахиганыц шаЬиты булган кеше менэн энгэмэ, терле фекер^эрде сагыштырып харау, анализлау Ь. б.

Донъя эпик э^эбиэтенец кайЬы бер елгелэренэ мерэжэгэт иткэндэн Иуц, шундай Ьыгымтага килэбе:?: урта быуаттар э^эбиэтендз функционаллектэ, Иурэтлэу саралары кулланылышында, дини мотивтар^а, йола, гереф-рэзэттэр тасуирланышында уртатс Ьы^аттар, окшашльгк, бер эзэбиэттэн икенсеИенэ кусэгилешлек Ьи?елэ. Был куренеш терле халытстарзын, йэшэу рэуешендэ айырым этаптар^ары типологик отсшашлыктар менэн ацлатылалыр. Бетэ э^эбиэттэрзэ лэ тэуге комаргкылар ырыу-кэбилэлэр шарттарында, йолалар, ререф-гэзэттэр яр^амында тыуран. Ядма комарттсылар^а Ьу5 сэнгэтенец яралыуынан алып теп урынды данлау, мактау ифрат зур урын билэй, бында илаИи кестэр, изге йэндэр, батыр^ар, ецеуле хэрби походтар, хакимдар, эхлаклелек гипербола алымы яр^амында терло саилу те^тэрзэ тасуирлана. «В текстах памятников легко обнаруживаются следы влияния дружинного эпоса, складывающегося в окружении предводителя войск. Эпическая идеализация героев присуща всем текстам орхонских памятников. Исторические правители изображаются в легендарно-эпическом духе», - тип я?а И. В. Стеблева [130, 45]. Текстар^ы анализлау буйынса эпик э^эбиэт автор^ары дини йэки донъяуи легенда-риуэйэттэр^е, тарихи хэл-ватсиралар^ы яхшы белэ, югары -катлам дэирэлэренец сырыштарын, нэ^елдэрен, шэжэрэлэре менэн таныш тигэн Иыгымта яЬарга мемкин. Улар халытс ижады сыранактарына, У3?эренец мэглумэттэренэ таянып, зур эпик э^эр^эр тыу?ырыу менэн бергэ, ырыузыц ижтимаги тормошонда ла эу^ем катнашканы, хальпс массаларыныц абруйы менэн фай^аланраны билдэле. Мэ^элэн, бапгкорт шэжэрэлэре автор^ары заманына курэ атсыллы, укымышлы, абруйлы кешелэр булган. Улар идара итеуселэргэ, юлбашсыларга якын торган, Ьуз косе яр^амында башлыктарга тэь^ир иткэн, кэцэштэр биргэн. «ЬуцБы Ьартай» э^эрен Иойлэусе Ялых Буйнак улы, Эйле ырыуы шэжэрэИен дауам итеусе Тажетдин Ялсыролов Ь. б. - шундай^ар рэтендэ. Айырым жанр?ар автор^ар^ыц тап ошо ижтимари-сэйэси эшмэкэрлектэрен сагылдырган да инде. Заманында конкрет автор сыгарып, артабан халых ижадына эуерелгэн героик йокмэткеле йэки тормош-кенкуреш проблемаларын ху^гатхан э^эр^эр, мэрэлэн, эпостар, шэжэрэлэр, быныц асых ми£алы булып тора ала. Эпостыц гыуыуына боронБо автор ацындагы мифологик хараштар ?а яр?ам иткэн.

Шулай итеп, беренсе булектец «Эпик э?эбиэт Ьэм э?эбиэттец функциональ жанр?ары» булексэЬе буйынса тубэндэге Иыгымта яИайбы^: о эстетик йекмэтке Ьалынган Ьэм кеше шэхесе менэн хызыхИынран функциональ я?ма текстар э?эбилеккэ дэруэ итэ. Э?эбилек Ьы^аттары косэйгэн Ъайын, улар?ыц топ тематикаИы халых тормошонда у:рктэ торран мэсьэлэлэр менэн яхыная бара. Орхон я^маларыныц ботэ меИим олештэрендэ лэ дэулэт кимэлендэге утэ етди мэсьэлэлэр хузгатыла. Автор^ары ла - шул дэулэтселектец иц югары ба$хысындары шэхестэр йэки улар?ыц иц яхындары. Был текстар у? заманыныц халых ижадына иркен таянран э^эби хомартхылар кимэлендэ баИалана. э Эпик э^эбиэт, хаБи^э буларах, у? эсенэ халыхтар тарихынан героик факттар^ы, мифологик элементтар^ы берлэштерэ. Мэ^элэн, XIX быуатха хараран харасэй-балхар лиро-эпик балладаларында, бапгкорт эпик э^эби жанр^арындары кеуек ук кала Ьэм ауыл исемдэре, тормош-кенкуреш предметтары, кейем-Ьалым, а^ык-тулек, у£емлек Ьэм йэнлектэр донъяЬы, ырыу исемдэре, Ьурыш атрибутикаИы И. б. тарихи-энтографик элементтар индерелеп ебэрелгэн. Был балладалар шулай ук архаизмдар, боронго сарыштырыу?ар менэн байытылран, улар?а уткэн быуаттарзыц ижтимаги тормошо асык сагылыш тапкан.

• Я§ма э^эбиэттен, формалашыуына «таяныс» булып ауы^-тел э?эбиэте, телдэн сырарылган э9эр§эр, фольклор комарткылар хе?мэт иткэн. Билдэле булыуынса, Орхон, Йэнэсэй, Лена-Байкал алды, Алтай, Консырыш Торкстан, Урта Азия, Консырыш Европа руно-уйгыр я^маларындагы боронго торки, айырыуса, гэрэп графикаЬындагы урта быуаттар комарткыларынын, э^эбилеккэ дэруэ иткэндэре купселек осракта синкретик характерлы. XVI - XVIII быуаттар^агы башкорт функциональ эпик комарткылары улар?ыц традицияларында формалашкан.

Югарыла донъя Ьуз сэнрэтенен, эпик э^эбиэткэ кагылышлы боронро Иэм урта быуаттар^ары иц сагыу куренештэре генэ телгэ алынды. Терло тарихи Иэм географик тебэктэр^э барлыкка килгэн эпик э^эбиэттен, функцияларында, у^еш тенденцияларында дейем законлыктар ку^этелэ.

1.2 Бапгкорт функциональ Ьэм публицистик эпик эдэбиэте уденсэлектэре

XVI — XVIII быуаттар функциональ эпик эдэбиэт комарткыларында тасуирланган хэл-вакиБалар ижтимаги-сэйэси, иктисади Ьэм социаль-психологик процестар менэн бергэ карала. У л осор Иуд 0£талары йэшэйештец меЬим моменттарына, тормош тэжрибэЬенэ таянып эш итэ. Я?ма комаргкылар автордарыныц кешс куцелен Ьидгер тоя белеу кеуэЬенэ эйэ булыударын, кутэрелгэн проблеманы тепле итеп тикшергэндэрен Иыдьгк е^тенэ алыу меЬим.

Урта быуаттар функциональ жанрдарын ойрэнеугэ терле йылдарда башкорт эдэбиэтселэре куп кос Налган. Тикшеренеу Ьедемтэлэре Э. И. Харисов, Б. Б. Хесэйенов, М. X. Нэдерголов, С. ТСунафин, М. X. Иделбаев, Э. X. Вилданов, В. И. Эхмэдиев, Р. 3. Шакуров, 3. Я. ИГдрипова Иэм башка галимдардыц гилми хедмэттэре рэуешендэ донъя кургэн [32; 34; 35; 36; 37; 38; 39; 30; 27; 28; 99; 100; 19; 20; 21; 22; 86; 16; 10; 41; 42; 43].

XVI — XVIII быуаттар башкорт эпик ядма эдэбиэтендэ шэжэрэлэр айырым бер урынды билэй. Элбиттэ, улар саф эдэби комарткы тугел. Тарихты байхаусы был ырыу ядмаИы сифаттары терле халыктар эдэбиэтендэ осрай. Улардыц -каМш бердэре урдэ телгэ алынып кителде. Элегэсэ табылган башкорт шэжэрэлэренец ин, борошюлары XV - XVI быуаттар тирэЬенэ карай. Э улар таянган традициялар XIII быуатта йэшэгэн Жувайнидыц, Рэшитдиндец, Эбул Разидыц, ТСадир Бэлидец тарихи ядмаларына, фарсы, гэрэп, монгол, терки шэжэрэлэренэ барып тоташа. Бемумэн алБанда, ырыу тарихы менэн хызыхИыныу, уны мотлах белеу ынтылышы баигкорттар?а ысынлап та борондан килэ. Уньщ хай11ы быуаттар^ан башланыуын асых хына атауы ауыр^ыр. «Наличие шежере в башкирском роде было также обязательно, как обязательны были такие родовые атрибуты, как тамга, птица, дерево», - тип я?а Р. Б. Кузеев [56, 30].

Шэжэрэлэрзец барлыхха килеу тарихына ку? Иалайых. Иц тэу?э улар телдэн сыгарылган. 1985 йылда донъя кургэн «Башкирские шежере» китабында шундай юлдар бар: «Сведения о наиболее авторитетных аксакалах, о самых значительных событиях в жизни рода передавались из поколения в поколение, сохранялись в памяти как неписаная история рода» [57, 16]. Бындай куренеш тик башкорттарза гына тугел, ха^ахтар^а, кыргы^арза, теркмэндэрзэ, монголдара^а Ь. б. халыхтар^а ла таралган. Я§ма шэжэрэлэр ырыу тарихын сагылдырыусы телдэн ижад ителгэн хомартхылар?ыц ныхлы традицияЬына таянып формалашхан, тигэн Иыгымта яИай алабы?. Сонки текстыц у^енец тейешле бер халыбы, йекмэткелэ мотлах сагылыш таба торган мэсьэлэлэр гэрти бе, уны то^оу Ьэм башхарыу формаИы бултаи. Торки халыхтарыныц ауы^-тел Иуз о^талары тицдэшЬе? шэжэрэ белгестэре булыуы тарих биттэренэн билдэле. Ырыу тарихыныц телдэн сыгарылыуы Иэм йэшэуе заманында улар был моЪим эштэн ситтэ тороп хала алмагандар^ыр, тип фаразлай алабы?. Быуындан-быуынга халых хэтерендэ йэшэргэ тейешле мвИим Иэм изге мэглумэттэр?е тап Ьу? о^таЬы еткергэн дэ инде. «При описании отдельных событий автор шежере в полном смысле слова превращается в искусного сказителя», - тип ща Р. Б. Хесэйенов [57, 17]. Телдэн сыгарылган ижад емешен шулай ух халыхха иц тэу башлап Иэм артабан автор у?е ишеттергэн. ТьщлаусыЬын ылытстырыу ©сон Ьуз орталары быуаттар буйы Иыналган саралар хулланБан, мэрэлэн, шиБри телмэр Иэм кей аша куцел туренэ утеп инэ алБан. Бапгкорт шэжэрэлэрен ейрэнеугэ зур олеш индереусе галимдар - Б. Б. Хосэйенов Иэм Р. Б. Кузеев был елкэлэ тубэндэге Ьырымталар килтерэ. «Вероянто, составление родоплеменных генеалогий в форме стиха у кочевников-башкир было обычным явлением, но большинство этих памятников, памятников устно-поэтического творчества не дошло до нас. Шежере в форме стиха легче заучивалось и с меньшими искажениями передавалось из поколения в поколение», тип я-ра Б. Кузеев [56, 31]. Байса Хосэйенов та был фекер?е тсеуэтлэй: «В пору устного бытования шежере вполне возможно существование их в форме стихов и кубаиров» [57, 17]. Шшфи формалагы йылъя^малар донъя мэ^эниэтендэ бик Ьирэк осрай торБан куренеш, сенки был зур остальгк, тэжрибэ талап итэ. Хэ?ерге ватсытта билдэле булган купселек я?ма шэжэрэлэр^ен, икеЬе генэ шигри формала. Улар -ТСара Табын Ьэм Урэргэн ырыу^ары тарихы я^маларынын, берэр варианты. "Кара Табын ырыуы йылъя?маЬы XIX быуатта шагир Бэл и Сохорой хулы аша уткэн. Э урэргэндэр^еке 1900 йылда хэ^ерге Йылайыр районы ТСуганах ауылында кусерелгэн. «Былар?ьщ бе??ец кендэргэ килеп етеуен ике терло сэбэп менэн ацлатырга мемкин. БеренсеЬе - Ьуцгы кусермэлэре кайЬы ватсьггка ■карает ла, каБы^а тэу тапкыр бик иртэ, XV - XVI быуаттар?ан да алдарах теркэлеуе. ИкенсеЬе - был ырыу^арза шэжэрэне шигыр менэн телдэн сыгарыу традицияЬы сагыштырмаса о^аБырах Накланган, ул а^ах я?мага ла кускэн. Урэргэн ырыуы шэжэрэЬенен, Ьунгы быуын вэкилдэре XVIII быуат а^актарында йэшэгэнен ирэпкэ алБанда, бегенгэсэ килеп еткэн тулы шигри тексы, Ьис югында уныц а^агы, шул вакытта ижад ителеуе ихтимал, тип тсарарга була», - тигэн ЬыБымталар яЬай М. И^елбаев [22, 8]. У^эргэн шэжэрэИенец башы сарыштырмаса боронрорак осорно у? эсенэ ала. Эйтэйек, XVI быуатта янылган Юрматы ырыуы шэжэрэИе Сыцрын хандыц исемен тсу^ата. Шулай булИа ла, йылъя^мала унын, заманындары вахигаларра урын бирелмэй. Бында Иун У^эргэн ырыуына ниге? Ьалыусылар нэ^елдэренец береЬе Мейтэн бей^эн, уныц Сыцрыз хан менэн аралашыу ватсигаларынан башлана. Шэжэрэнец тэуге юлдарынан ук ошо ырыу башлыгы терло ятслап да плана, уныц батырлыры, буй-Ьыны, мелкэте, ырыу^ы имен тотоуы, Сыцрыз хан менэн Ьейлэшэ белеуе Ь. б. телгэ алына. Яугир, хаким булгандан тыш, уныц йырсы Ьэм Иун о^таЬы икэне аеыклана:

Кейлэ дисэ, кейлэгэн, Сейлэ дисэ, сейлэгэн [56, 51].

Шэжэрэнец азаилнаса Мейтэндец нэ^елдэре - У^эргэн ырыуы башында торран шэхестэр хатсында Ьун бара, улар^ыц ыцрай Ьэм тискэре Ьы^аттарына баЬа бирелэ.

XVI - XVIII быуаттарра караган донъя эпик э^эби -комарт-кыларындары кеуек ук, бангкорт сэсмэ шэжэрэлэрендэ лэ фольклорный эннэре асьж Ьахланган, улар эйтем-мэкэлдэргэ, афористик берэмектэргэ бик бай. Был Ьы^ат синкретик жанр^ы баштсорт халык ижадына якынайта. Фольклор^ы о<?та файналаныу, я бай тел менэн я^ыу, э^эр^ец ецел ацлашылыуы хальпссанльжтыц компоненттарын тэшкил итэ. Тарихи я^ма текстарна фольклор элементтарыныц осрауы халыктыц ац кимэле Ьэм оло тормош тэжрибэЬе хакында Ьейлэй. ТСайЬы бер текстар эсендэ эпос сюжеттары осрай. Мэ^элэн, ТСарагай ТСыпсак шэжэрэИенэ «Кусэк бей» эпосыныц кы^каса йекмэткеИе индерелеп ебэрелгэн. Функциональ характер^аБы башка тер комартыклар^а ла фольклор злементтарына юлыгабы?. Ми£ал есен Юрматы ырыуы шэжэрэЬен алып карайык. Унда йылъя^ма мифик аждаЬа образына бэйле хэл-вакиралар^ан башлана: «Анча нэгар ул ердэ аждаЬа йылан бэйдэ булды. Бер ничэ кенлек ердэн ятар ирде. Мьщар куб йыллар кичде, аныц берлэн орыш калдылар. Куб хэлайык Ьэлэк булды. Шунан соц ул йылан рэйеб булды. Хэлайык аманда калды» [56, 21-22]. ТСобайырзар, йыр^ар, легенда-риуэйэттэр, бэйеттэр, мэкэл-эйтемдэр шэжэрэлэр?ец боронгорак текстарында ла, XIX быуат -XX быуат башы тирэЬендэ я?ылрандарында ла зур гына урын а л ран. Бемумэн, ырыу я^маларынын, кубеЬе реаль ысынбарлыкка тап килеп бетмэгэн уй^ырманан башланыусан, шэжэрэ автор^ары у:$зэренец сырышын ниндэй зэ булЬа атаклы шэхес я^мышы менэн бзйлэр есен ата-бабаларынын, генеалогияЬын теге йэки был легендар хаким, эулиэ, пэйгэмбэр йэки бей исеменэ килтереп тоташтыра. XV - XVIII быуаттарзагы синкретик характерлы бутэн сэсмэ э^эрзэрзэн шэжэрэлэр ошондай уй^ырмаларБа бай булыуы, ауы^-тел Ьу? сэнрэтенэ утэ якын тороуы менэн айырыла. Бындай УЗенсэлек башка халыктар^ын, эпик э^эбиэтендз лэ йыш осрай торган куренеш. Улар^ын, кубеЬе дини йокмэткеле булыуы менэн дэ характерлы.

Донъя э?эбиэтендэ борондан ук шэжэрэ йекмэткеЬендэ ырыу башлыгына, унын, холок-фигеленэ, эшмэкэрлегенэ, йэмриэттэ тоткан урынына айырым баЬа бирелгэн, уткэндзр Ьэм хэдергелэр сагыштырылран. Автор, башлыктьщ шэжэрэЬен телгэ алыу^ан, ырыу тарихы тураЬында Ьуз кузгатыузан тыш, шулай ук йылъя^маларза тыутан ер?е Иаклау, курсалау темаЬын у^эккэ куй Fan. Башкорт ихтилалдары етэкселэрен данлап йырлаган сэсэндэр тураИында XIX быуатта, Р. Г. Игнатьев, Ф. Д. Нефедов, М. В. Лоссиевский, С. Г. Рыбаковтар^ан башлап, куп кенэ край?ы ойрэнеуселэр я?ып калдырган [118].

Шэжэрэлэрзе TcaFbi^Fa теркэй башлау улар?ыц яцы социаль тэгэйенлэнешен барлыкка килтереугэ булышлык итэ: улар Башкортостан шарттарында теге йэки был ырыу^ыц а£аба ер (ныэуселеккэ хокугын ра^лаусы документ рэуешен ала. Был шарт а л дан ук формалашкан, фольклорная кускэн кайЬы бер калыптар^ыц, иц беренсе сиратта, шигри алым менэн ижад ителгэн формалар?ыц югалыуына килтерэ. Ырыу тарихын я^ыу, кусереу, ^тэмэлэр индереу, бигерэк тэ Ьаклау эше куп осракта ырыу башлыгыныц уценен, йэки уныц иц якын кэрзэштэренец береЬенец кул ына кусэ.

Зур кулэмле шэжэрэлэр ырыу тарихын кицерэк сагылдыра, быуындар те^мэИен тулырак теркэй, ырыу^арзы борсоган терло ижтимари ки£кенерэк мэсьэлэлэр^е кутэрэ. Тарихи-э^эби я?ма авторы художестволы фантазияны иркен куллана, ул ырыу башлырын Ьэм халкын теге йэки был хэл-вакига буйынса эш-хэрэкэткэ ендэусе булып сыгыш яЪай, тормош-конкуреш, ырыу эсендэге йэшэу кагизэлэре, эхлэк-этик нормалар Иэм башка терло хол-вакигалар буйынса фекер^эре менэн уртаклаша. Тарихта эз калдырган, халык я^мышына Ии^елерлек йобонто яИаган эре вакигалар халык ижадында сагылыш тапкан кеуек, шэжэрэлэргэ лэ утеп инэ. Башкортостандыц Рус дэулэтенэ кушылыу есен пейлэшеузэр алып барыуы, илселэр ебэреуе Ьэм башка терле иунэлештэге етди мэсьэлэлэр куп кенэ ырыу я?маларында теркэлгэн. Мэ^элэн, Мэсетле районынын, Ьелэймэн ауылында табылган ТСошсо ырыуы я^маЬында башкорттарзыц HyFañ мырзаИы Хараколомбэткэ яИак тулэп тороу?ары, 1552 йылда Иван Грозный ТСазанды алган тигэн хэбэр ишетелгэс, «ата-бабаларымыз у? ихтиярынан барып» баш Ьалыу?ары бэйэн ителэ [20, 99].

Эпик э?эбиэттец таил да бер функциональ жанры — тэуарихтар XVI - XVIII быуаттар башкорт э^эбиэтендз айырым урын билэй. Жанр буларак, тэуарихтар урындаБы гереф-рэзэттэргэ, ауыц-тел ижадына таянып, шулар ниге?ендэ барлыкка килгэн Ьэм усешкэн. Был синкретик жанр урта быуаттар^а тэу башлап фарсы Ьэм F9p9n э?эбиэттэренэн у9еп сыккан. Башкорт э^эбиэтенэ ул ислам дине менэн бергэ килеп инэ. Тэуарих жанры башкорт эпик г-зэбиэтендэ уз эсенэ милли узенсэлектэрзе 1тэм урындагы градициялар^ы Ьецдерэ. Балимдар фекеренсэ, тэуарих жанрыныц башкорт эпик э^эбиэтендэ барлыкка кил eye социаль-тарихи Иэм мэ?эни факторзарга бэйле [56, 73]. Тарихи сыганактар буйынса, КШ - XVI быуаттарза башкорт ырыузарыныц бер халык булып берлэшергэ ынтылышы ку^этелэ. Tan ошо осор^а башкорттар уззэренец ырыузарыныц, тотош халыктыц барлыкка килеу тарихы менэн эу^ем кызыкЬына башлай. Тотош тарих, ил батыр?арыныц, ырыу-кэбилэ башлыктарыныц ижтимаги тормошо шэжэрэ жанрыныц FbiHa эсенэ [шймай кала, шунлыктан тэуарих жанры тыуа. Башкорт тарихын легендалар, риуэйэттэр, шэжэрэлэр, тарихи язмалар ниге^ендз хикэйэлэгэн э^эби-тарихи характер^агы тэуарих жанры идея-тематик, эстетик, стиль у^енсэлектэре буйынса озэбилеккэ дэгуэ итэ. ЙекмэткеЬенец эстетик характерна булыуы, халыктыц тормошон, замандыц агышын тэрэн яктыртыуы, хомарттсыларзыц укыусыларды эйдэй алыу Ьэлэте, ылыктырыуы, кызытсЬындырыуы эдэби э£эр талаптарына яуап бирэ.

XIII - XVII быуаттарда Урта Азияла Рэшит эд-дин, ТСадир Рэли, Утэмеш-хажи, Шами, Жувайни, Казвини, шулай ук исемдэре билдэЬе? булган автордардын, эдэби э^эрдэре барлыктса килеуе кузэтелэ. Ото нигеддэ йылъядмаларды, хроникаларды, сагалар мен пн окшаш яктары булган тарихи вакигаларды тасуирлаусы горки телле тэуарих ядмалары тыуа. Отечественная историография русского летописания» китабында В. И. Буганов «йылъядма» тешенсэИенэ шундай ацлама бирэ: «Летопись - разновидность письменных источников, реально сохранившееся историческое произведение, имеющее структуру текста в виде погодного изложения событий. .Тут и предшествующие летописи, и сказания, и устные рассказы, и исторические песни, созданные в различной среде: дружинной, монастырской, княжеской, а порой ремесленной и крестьянской» [61, 116]. Владимир Мономахтын, «Поучение», Афанасий Никитиндын, «Хождение за три моря», билдэИед автордыц «Сказание о Мамаевом побоище», Константинополь патриархы Никифордыц йылъядмалары, Нестордын, «Повесть временных лет» э^эрдэре - тарихи ядмалар урнэге. Торло халыктарда кин, таралган кэбер таштарындагы ядмалар ?а -тарихты сагылдырыусы комарткылар. Функциональ характердагы тэуарихтар летопись жанрына якын. Башкорт Ьуд сэнгэтендэ был жанрдын, формалашыуы XV - XVIII быуаттарга тап килэ. XVI -XVII быуаттар тирэЬендэ билдэЬед автор тарафынан ядылган «Сьщгыднамэ дэфтэре» ур?э эйтелгэндэрден, асык ми^алы булып тора. ТСомартхыла Алтын Урда осорона караган халых легендалары Ьэм риуэйэттэре тасуирлана. Икенсе тарихи комарттсы

Хисаметдин Меслиминен, «Тэуарих-и Болгария» эрэре «терло жанр^ар?ы берлэштерэ», тип ирэплэй М. Нэ^ерголов [117, 100]. Гарихты тасуирлау^ан тыш, автор?ыц географияны, астрономияны, философияны, башха терле елкэлэрзе, э^эби художество-Ьурэтлэу сараларын якшы белеуе Ьи^елэ. Эпик э^эбиэттец был жанрына диссертацияньщ алдагы булегендэ ентеклэберэк тухталырбы^. «Тзуарихи башхорт», «Урэргэн тэуарихы», «Сьщгы^намэ» китабы, «Тэуарих-и Болгария» эрэр^эре аша жанр^ыц идея-тематик Иэм жанр-стиль у^енсэлектэрен тикшерербе?.

Тарихты сагылдырыусы функциональ жанр^ар^ыц тагы ла бер торе - тарихнамэ жанрыныц барлыхха килеу Иэм уреп китеу процесына тухталып китэйек. Тарихи сыганахтар буйынса, был жанр башхорттар араЬында ислам дине тамам урынлашхан осор^а барлыхха килгэн. Тарихнамэлэ шэжэрэ жанры элементтары бар -теге йэки был ырыу тарихына хараган осор тасуирлана, билдэле ш.жестэр телгэ алына, генеалогик сылбыр хулланыла. Э э?эби эрэр^эргэ текст башында мифологиянан альютан вахиганыц тасуирланыуы, ниндэй^ер риуэйэт, легенданын, Иейлэнеуе менэн яхын тора. Был ягы менэн тарихнамэнен, стиле лэ, композицияЬы ла гэуарих жанрына тартым. Эммэ унан айырмалы рэуештэ, гэуарих донъя тарихынан, ниндэй^ер легенданан, кешелек барлыхха килеу?е тасуирлау?ан башлана. Был Иы^ат кенсыгыш эъ5эбиэте менэн охшаш. Тарихнамэлэрзэге мифтар дин эЬелдэренец генеалогияЬы менэн таныштырыусы конбайыш тарихи хроникаларын хэтерлэтэ. Тарихнамэлэ автор?ар дейем тарихтан тобэккэ хагылышлы вахигаларга, тарихи шэхестэр^ец хырхаса биографияИына кусэ. Был елештэр тематика, композиция, стиль ярынан тэуарихты хэтерлэтэ. Эммэ тарихнамэ куп планлылыкты куЗ уцында тотмай. ТСомарткы кумэле буйынса ла кайтыш.

Бангкорт тарихнамэлэре сюжет Ьэм композиция элементтары менэн урта быуаттарга караган башка халыктар э^эби э^эрзэре мензн окшаш. Мэ^элэн, Тажетдин Ялсыроловтыц «Тарихнамэ-и Болгар» э^эре башланган елеше буйынса рус комарткылары менэн ауаздаш. Текста Э?эм Ьэм haya исемдэре телгэ алына. Башкорт ерлегендэге э<рэрзэрзэ осраган консырыш традициялары рэрэп Ьэм фарсы эзэбиэтенэ барып тоташа. Тарихи вакигалар халык хэтерендэ Ьакланган, телдэн-телгэ кусэ килгэн Иэм тора-бара кагыз биттэренэ тошерелгэн. XVI - XVIII быуаттарзагы язма эпик сззэбпэтенец тарихи-функциональ жанрзарын тэшкил иткэн тэуарих hcKM тарихнамэлэр уз эсенэ халык-ара менэсэбэттэр хакында, яузар, торло калаларга нигез Ьалыныу, кенэздэр, ырыу башлыктарыныц биографияЬы, кэбилэлэр араЬындары килешеузэр тураЬында мэрлумэттэрзе туплаган, шулай ук халык ацыныц у^еш процесын сагылдырран. В. И. Буганов эйткэнсэ: «Летописные труды постоянно дополнялись, разрастались новыми записями. История вплоть до XVI века не имела для русских людей законченных периодов, а всегда продолжалась современностью. Каждый летописец всегда стремился довести летописные записи «до князя нынешнего», до своего времени. И в этих конечных записях летописцев заключен обычно особенно ценный исторический материал: здесь летописец пишет не выдержками из чужих произведений, а своими собственными словами. Вот почему летопись фактически не имеет конца; ее конец в постоянно ускользающем и продолжающемся настоящем. Настоящее как продолжение истории, как живой и вечно продолжающийся итог. » [61, 1171.

Бапгкорт шэжэрэлэренец, тэуарихтарыныц Иэм тарихнамэлэренец теле у? дэуеренец э^эби тел твр^эренец 6epehe бульш тора. Бында материал синтезлапгкан билми, эш кагы^ары, художестволы э^эбиэт стилдэрендэ бирелэ Иэм улар^ыц у^-ара органик бэйлэнгэнлеге куренэ. Шулай итеп, шэжэрэ, тэуарих, тарихнамэлэр тарихи сыганак кына тугел, баштсорт э^эбиэтенец гарихи-функциональ жанрдары рэтенэ индерелэ.

XVI — XVIII быуаттарза сэсмэ характер^агы эпик э^эр^эр араЬында тагы ла сэйэхэтнамэлэр, хажнамэлэр, юлъя?малар меИим урын тота. Э?эби терминдар Ьэм ацлатмалар энциклопедияЬында тубэндэге билдэлэмэ бирелэ: «Путешествие - литературный жанр, в основе которого описание путешественником (очевидцем) достоверных сведений о каких-либо странах, народах в форме заметок, дневников, очерков, мемуаров» [104, 314-315]. Сэйэхэтнамэ, юл я?малары йэки хажнамэ жанры теге йэки был тарафка барып хайттсандан Иуц тыуган тэцюраттар ниге?ендэ хасил булган. Юл йереу мажараларында сэйэхэтсе тэь^ораттары сагылдырылган, уй-фекер?эр xaFbi^Fa теркэлгэн, шунлыхтан сэйэхэтнамэлэр, хажнамэлэр, юлъя^малар кеуек тсомарткылар барлытска килгэн.

Сэйэхэтнамэ» hy^e ике елештэн тора: беренсе олош — сэйэхэт кылыу^ы, юлга сыгыузы ацлатЬа, икенсеИенец узенсэлектэренэ килгэндэ, М. Нэ^ерголов «намэ» тешенсэЬенэ тубэндэге ацлатма бирэ: «.не тюркского происхождения. Заимствован из персидского языка и в переводе на русский язык означает «книга», «запись», «сочинение». «Наме» сочетается со многими словами: саяхат (путешествие), хадж (поломничество), тарих (история), насаб (родословная), хабар (весть, рассказ), вакига (событие), шикаят (жалоба) и т. п. . Термин «наме» носит чисто функциональное значение» [116, 78]. Б. Хосэйенов «намэ» тешенсэИе тураИында «хикэйэт, мэ^эл, парса, экиэт кеуек вак жанр берекмэЬе ул», тип и^эплэй [38, 235]. Тимэк, сэйэхэтнамэ - урдэ На на л кителгэн жанрдардыц уденсэлектэрен уд эсенэ туплаган функционаллеккэ эйэ булган эпик эдэбиэт торе.

Эдэбиэт тарихында юл ядмаларыныц ос жанр формаЬы барлыгы билдэле: юлъядма, хажнамэ, сэйэхэтнамэ. Былардыц «свЬондэ лэ сэйэхэтсе юл йереу мажараларын тасуирлай, ! ^ь^ораттарын сагылдыра. Э ни есен улар терлесэ атап йеротелэ Ьуц? Беддецсэ, юлсыныц ниндэй максат менэн сэйэхэткэ сыгыуына, Иуд о^таЬыныц хикэйэлэу уденсэлегенэ карай. Шунлыктан сэйэхэтнамэлэр, хажнамэлэр, юлъядма комарткылар барлыкка килгэн. 0с атама осен дэ уртак булып теп шарт - сэйэхэтте тасуирлау, удецдец кудэтеудэрецде, идеяларыцды ирекле рэуештэ укыусыга еткереу тора. Эммэ сэйэхэтте тасуирлауга королган барлык ядмалар да был жанрга карай тигэн Ьуд тугел. Сенки э^эр жанрдыц уденсэлектэренэ яуап бирергэ тейеш. Юл ядмаларында автор актив позицияла тора. Ул 1турэтлэу менэн генэ сиклэнмэй, хэл-вакигаларда катнашыусы ролендэ лэ сыгыш яЬай. Был тер эзэби э^эрдэрдэ автордар типиклаштырыу алымын куллана, геройдыц тел уденсэлектэрен курИэтэ, портретын асып Ьала. «Эуэл сэйэхэтнамэлэр, бигерэк тэ хажнамэ жанрдары мэглум бер нормага Ьалынган. Улар терле хальгктардыц урта быуаттар эдэбиэтендэ киц таралган», - ти Б. Б. Хесэйенов [13, 344].

Юл я^маларзыц жанр терен айырып харау буйынса хэ^ерге ф<шни хезмэттэрзэ куп кенэ фекер?эр осратырга мемкин. Без Р- Б. Хосэйенов биргэн билдэлэмэне тулы тип и^эплэйбе^: «юл йерегэндэ, сэйэхэт иткэндэ я:рылран хэтирэле э^эрзэр. Юл я^маларында юлда кургэндэр, кисерелгэндэр хикэйэ ителэ» [38, 42].

Э хажнамэ, исеменэн ук куренеуенсэ, Мэккэгэ барып, хаж кылып кайтыусыларзыц юл сэфэре я^маЬы. ТСькрхаЬы, э^эрзец у:ргендэ юл йереу мотивы булыуы шарт.

Сэфэргэ сыБыу мотивы куп хальгктар э^эбиэте прозаЬында Ком поэзиЬында йыш хулланьишан [3; 3-23]. XV - XVI оыуаттарзары зур географик асыштар, XVII - XVIII быуаттар^ары >Ьзмиэтле о?айлы экспедициялар сэйэхэтнамэ жанрыныц художестволы э^эбиэттэге хулланылышын тары ла арттыра Иэм гюпулярлаштыра тошкэн. Терло телдэр^э теге йэки был ил гураЬында хэтирэлэр, сэйэси осрашыу?ар юл я^малары формаЬында донъя кургэн. XVI - XVIII быуаттар арауыгында барлыхха килгэн сэйэхэтнамэ автор^ары ла, XX быуатха харагандары ла у? заманыныц ухымышлы 11эм абруйлы кешелэре булган, тарихта уйылыгг халырлых меЬим вахигалар?а эу^ем хатнашхан, сэйэси сптуацияны яшы тойган, хэбар^ар булБан.

Донъя э^эбиэтенэ байхау яЪаранда, э^эби сэйэхэт жанры тэу башлап Боронго Мысыр^а Иэм Грецияла кин, тарала. Герой^ар сит ^лдэрзэ генэ тугел, «теге донъяла» ла сэйэхэт хылган, йэрни юл йереу дини мотив менэн бэйлэнгэн. Фольклор эрэрзэрендэ сагылыш тапхан юл мотивы тап сэйэхэтнамэлэр, хажнамэлэр, юлъя^малар кеуек хомартхыларзыц ниге^е булып тора ла инде. Халых ижады елшлэренэн айырыуса легендалар?а, риуэйэттэрзэ юл-сэфэр мотивына зур урын бирелэ. Юлдарында осраган терле тшршыльгктарзы ецеп сыгыусы геройзы Ьурэтлэу Ренессанс осоронда ла Ьаклана. Юл ядмалары традицияЬын у£тереузэ Ьэм таратыуза рус Ьэм бангкорт эзэбиэтенэн ми^ал итеп А. Ыикитинды, А. Н. Радищевты, А. С. Пушкинды, А. И. Герценды, Л. Н. Толстойзы, А. П. Чеховтарзы, М. Ометбаевты («Йэдкэр»), Р. Фзхретдиновты («А^ар», «Рихлэте эл-Мэржани»), Мостай Кэримде («Вьетнам алы£ тугел»), Назар Нажмите («Ьиндостан сэхифэлэре») зйтергэ мемкин. Был тер эзэби э^эрзэрзэ авторзар типиклаштырыу ллымын тсуллана, геройзыц тел узенсэлектэрен бирэ, портреттарын асып Ьала.

Донъя Ьуз сэнрэте тархын тикшереуселэр зэ, рус эзэбиэте .'чмгестэре лэ, Урал-Волга буйы торки эзэбиэттэрен ейрэнеуселэр Зэ был тер э9эрзэрзец бер елешен изге урындарБа хажга барыу йэки миссионерлык эшмэкэрлегенэ бэйле рэуештэ тыуган функциональ жанр, тип курЬэтэ. Шулай булыуБа харама^тан, сойэхэтнамэлэр кешелектец художестволы фекер у^ешендэ Ьэм илдэр-кшталар, хальгктар аралашыуында, ерзе танып белеузэ лэ мэглум роль уйнаган. Шуныц есен дэ бик куп халыхтар, уззэренец боронfo Ьэм урта быуаттар тарихын ейрэнгэндэ, башха терле язма еыранахтар йэки материаль мэзэниэт хомартхаларынан тыш, сойэхэтнамэлэргэ, юлъязмаларга Ь. б. мерэжэрэт итеп, был тер эзэбиэттэн бихисап мэглумэттэр таба. Мэ^элэн, функциональ характерзагы башхорт сэйэхэтнамэлэре араЬында хажга барыу езфзрен мауыхтыргыс Ьэм мажаралы итеп тасуирлаусы «Таулыхай йэки АЬылай» тигэн бапгкорт легендаЬы, Ьиндостан иленец тарихы, ререф-рэзэттэре менэн таныштырыусы бай Ьэм хызыхлы йекмэткеле «Исмэрил afa сэйэхэте», «Мехэмэт Эмин сэйэхэте»,

Мортаза-Бэли ТСотлорош сэйэхэтнамэЬе билдэле. Шулай итеп, сзйэхэтнамэ, хажнамэ, юл я^малары башхорт э^иптэренен, яратып ижад иткэн жанрына эйлэнэ.

Оло тарихи хэл-вахоталар XVI - XVIII быуаттар эпик о?эбиэтендэ публицистика Иы^аттары булБан эрэр^эр^е яралта. Э^эбиэттец башха тер^эренэ, жанр^арына, жанр формаларына хараганда, публицистика алдьютырах позицияларБа сыра. Публицистика - йэмриэт тормошоноц актуаль проблемаларына Ьэм куренештэренэ арналган эрэр^эр тере, тигэн билдэлэмэ бирэ Ф. Т. Кузб;жов [26, 37]. Йыш хына реаль ысынбарлыхта, ижтимаги 1 ормошта тэу харамахха ул тиклем ук хатмарлы куренмэгэн, теп сифаттары у§енэн-у?е ацлашылып торгандай тэьрир халдырран куренештэр була. Улар?ы ацлау-ацлатыу есен хэ?имге фекерэу ЬеземтэЬе лэ етерлек кеуек. Тик бындай бэ^эти хараштар^ыц дореслеген теоретик яхтан ниге?лэу, факттар менэн дэлиллэу кэрэк бу л ганда куп осрахта тикшеренеу объектыныц хатмарлылыгы, харшылыхлы тэбирэте асыхлана. Анализ ЬеземтэЬе хатта хэ^имге караштар?ы инхар итеуе лэ мемкин. Был тэбиги, сонки тикшереу, э^лэиеу Ье^емтэИендз генэ ниндэй^ер яцылых асырра мемкин, тигэн Ьырымта яЪай М. Н. Ким [91, 54]. Публицистика менэн дэ хэл ошопдайырах. Тэу харашха ул ябай рына щма Ьымах. Лэкин белгестэр уныц бик хатмарлы икэнен асыхлаБан. Был у^енсэлеге уныц тураЬында хапма-харшылыхлы фекер^эр тыу^ыра. Публицистиканы кешелек донъяЬын ейрэнеу^э ижтимаги ацдыц сунрэт менэн фэн кеуек ук айырым бер тармагы, йэрни - айырым озэби тер итеп хараган галимдар бар. М. С. Черепахов у^енец «Публицистика теорияЬыныц проблемалары» китабында публицистиканы «художестволы э^эбиэт менэн рилми эштэр араЬында торБан узенсэлекле эзэбиэт тере» тип курЬэтэ [138, 237]. Публицистиканы эзэбиэт тере тип карау фэн есен яцыльис тугел. Публицистик э£эр я^ыр есен эзэбиэт Билеменэ тсаБылышлы м^сьэлэлэрзе якшы белеу мотлак. Художестволы эзэбиэттец уцышы ысынбарлытсты образлы фекерлэу аша дере? курИэтэ алыуы менэн бэйлэнгэн. Э ысынбарльгк тсатмарлы вакигалар, узенсэлекле язмыштар урелешенэн гибэрэт. Э кайЬы бер эзэбиэтселэр уны ;крбиэттен, бер тере итеп карамайынса, проза жанрзары рэтенэ индерэ. Эзэбиэт тере тип тэ билдэлэп була. всенселэргэ ул йэмриэттэ сэйэси тэрбиэ, сэйэси йобонто яИау сараЬы буларак куз ллдына ба^а. Публицистикага билдэлэмэ биргэндэ ук килеп тыуган бьшдай каршылытслы фекерзэр уныц йэмриэттэ ниндэй функция утэуе, художестволы эзэбиэткэ менэсэбэте, ниндэй алымдар менэн ижад ителеуе кеуек мээсьэлэлэрзе бетенлэй сыуалдырып ебэрэ.

Публицистиканыц художестволы эзэбиэткэ актив утеп инэ альту сэбэпле, эзэбиэт белгестэре уны ентекле ейрэнэ. Уны остэнерэк белеу иЬэ нэфис эзэбиэттец тсайИы бер мэсьэлэлэрен тикшереузэ ятсынсалылытска, йыш кына хата ра^лаузарга, каймака ршыльгклы фекерзэргэ килтереуе ихтимал. Публицист та, языусы кеуек ук, тормошто анализлай, ейрэнэ, дейемлэштерэ, билдэле дэрэжэлэ эзэби образдарга, деталдэргэ мерэжэгэт итэ. Тормоштан тормошсанырак, ысындан ысыныратс булыу Иэлэте публицистикага, олбиттэ, узенэн-узе генэ килмэй. Быныц есен публицистик э^эр авторыныц тормошто якшы Ьэм ентекле итеп ейрэнеуе, Иурэтлэу предметы итеп алынган хэл Ьэм куренештэрзе ныклап тешонеуе кэрэк. «Ысын мэБэнэЬендэ публицистик э^эрзэр тыузырыу есен, белем менэн бер рэттэн, ижад хыялы ла мотлак булырга тейеш», тип билдэлэй белгестэр [26, 38]. «Белгэн факттарБа таянып, яцы фекергэ килэ алган кешене генэ Балим тип атап булБан кеуек, тормоштоц куп Ьанлы куренештэре араИынан кешенец хисен у я тыркай Ьэм акылын камиллаштырырзай яктарзы Бына Ьайларга, уларды теп идеяга яратслаштырырга булдыра алгандар Бына публицист тип и^эплэнергэ мемкин» [125, 52]. Публицистик э^эрзец адресы, документаль фактка нигезлэнгэн булыуы теп шарт. Публицист факттар менэн Ьак тотона, ижади фантазияИы куштсанса мегэлэмэ итэ алмай.

Урта быуаттарра караган баигкорт эпистоляр публицистик я^малар щ ошо талаптар менэн И9эплэшэ. Э^эр^эрзец тел тебендэ яткан ижтимаги тормоштоц меЬим мэсьэлэлэре очерк жанрыныц терзэре аша саБылдырыла. Р. Эмиров билдэлэуенсэ, очерк «э^эби алымдарзыц бетэЬен дэ у? эсенэ Иыйзыра ала торБан универсаль эзэби-публицистик жанр» [51, 32]. Тимэк, XVI - XVIII быуаттар^а ижад ителгэн хаттар, наказдар, мерэжэгэттэр, ендэмэлэр И. б. ошо тсанундар^ан азат тугел. Шуныц есен дэ улар^ы ярым публицистик, ярым э^эби э^эр буларах карарга хакыбыз бар.

Урта быуаттар художестволы публицистикаЬы о^айлы Иэм катмарлы тарихи у^еш ЬенемтэЬендэ формалаша. Ул идея-тематик Иэм жанр-стиль узенсэлектэре буйынса боронБо терки я^ма комарткылары теленэ барып тоташа. XVI - XVIII быуаттар?агы публицистика - хаттар, наказдар, мерэжэгэттэр, ендэмэлэр И. б. — шэжэрэлэрзэн айырмалы рэуештэ, ауы^-тел формаИында тугел, э бары тик я^мала Бына йэшэгэне билдэле. Башкортостан тарихына кагылышлы документтар араЬында, терле эш кагы^ары менэн бергэ, хаттар ?а бик куп урын билэй. Тэгэйенлэнеше буйынса уларзыц терлелэре бар. Мэ£элэн, граждандар^ыц у^-ара тормош-кенкурешкэ кагылышлы хатлашыузары, ихтилалдар вакытында юлбашсылардьщ, рэскэр етэкселэренец, отряд башльгктарыныц хэрби-ойоштороу эшмэкэрлектэренэ караган ядышыудары, айырым шэхестэрдец, теге йэки был коллективтын, Рэсэй батшаларына, турэлэренэ тэгэйенлэп я^ан хаттары И. б. барлыгы билдэле. Элбиттэ, улардыц Ьэр кайИыЬы эдэбилеккэ дэгуэ итэ алмай, эммэ араларында ысын мэгэнэЬендэ оло киммэткэ эйэ булБандары эдэбиэт тарихында урын алырга лайыклылары осрай. Улар хакында ентекле Ьуд — был гилми эштец килэЬе булектэрендэ.

Башкорттарда, билдэле булыуынса, ил эЬэмиэтендэге мэсьэлэлэрде кутэреп, Рэсэй дэулэт хакимдарына хэбэрдэр ебэреу Иван Грозный батшальгк иткэн замандарда эудемлэшэ. Тарихтан билдэле булыуынса, батшанын, бангкорттарга биргэн грамота Иэм ярлыктарын да урындаил халык кыдыкИыныу менэн кабул итэ. Был ядмалардьщ кайИы бер елештэренец йокмэткеЬен башкорттардыц тарихи ядмаларында Ьэм шэжэрэлэрендэ осратырга момкин. Диссертациянын, алдагы булегендэ ми£алдар карарбыд. Унан тыш, Мецле ырыуы башкорттарыныц 1671 йылда батша Алексей Михайловичка тэгэйенлэнгэн хаты шулай ук социаль йекмэткеЬе, ядылыу формаИы менэн шэжэрэлэрде хэтерлэтэ. Унда осордоц уденсэлектэрен сагылдырыусы куп тарихи деталдэр менэн танышырга момкин. 1706 йылда бангкорттар уддэренен, иктисади хэленэ, колониаль идеугэ зарланып, Петр Беренсегэ мерэжэгэт итэ. Жалоба характерында ижад ителгэн был я?ма эпистоляр публицистиканын, югары елгелэренец береЬе булып Ьанала. 1728 йылда Эфе ейэде кешелэре, яИак йыйыусылардыц кы^ымына тузмэй, Петр Икенсегэ хэбэр ебэрэ.

Башкортостанда колониализациялаудын, кесэйеуе, иктисади Ьэм социаль каршылыктардыц тэрэнэйеуе менэн бэйле процесс, крэ^тиэндэр hyFbiiirrapbi, ил кумэлендэге терле эре вакигалар айырыуса йыш теркэлгэн. Былар барыИы ла халыктыц ижтимаги ац у^ешенэ квело fioFOHTO shaFaH, шулай ук эпистоляр я^маларга ла у? э?ен Ьалган. Мэ^элэн, 1755 йылры ихтилалдыц идея етэксеИе Батырша Элиевтыц императрица Елизавета Петровнара тэгэйенлэнгэн хаты - ?ур Ьэм меЬим эпистоляр комарткы. Был я^ма башкорт эзэбиэтселэрендэ генэ тугел, рус Ьэм сит ил галимдарында ла кыньжЬыныу уяткан (Батырша Алиев хакында Языков Д. И. («Батырша Алиев» // Энциклопедический лексикон.

- Санкт-Петербург, 1836), Васильев С. М. («Роль Батырши в восстании 1755 года в Башкирии» // Страницы истории Башкирии.

- Москва, 1974) тикшергэн). Салауат Юлаевтыц Пугачев ихтилалы осоронда яугирзарына я^ан Иэм 1775 йылда Эфе термэЬенэн тугандарына ебэргэн ендэмэлэре Ьэм хаттары ла оло игтибарга лайых.

Кулэме ягынан кы^ка FbiHa булыу^арына карама9тан, был тсомарттсылар осор^оц эИэмиэтле хэл-вакигалары менэн таныштыра. Башкортостан тарихыныц меИим вакигаларына, халыктыц кенкурешенэ, иктисадына, рухи мэ^эниэтенэ кагылышлы проблемалар^ы 1766 йылда Петербургка Закондар проекты те^еу комиссияИына Бэ^эргол Юнаев Иэм Туктамыш Ишбулатов ебэргэн наказдар кутэрэ. Эпистоляр публицистиканыц был елгелэре аша автор^арзыц ац-белем кимэле Иэм урындагы проблемалар^ы гэрэндэн белеуен курэбе?. XVI - XVIII быуаттарга караган эпистоляр публицистика елгелэрендэ терле тематиканы яктырткан я^малар менэн танышырга мемкин. Шулар араЬында хэрби хезмэткэ кагылрандары ла бар. Мэ^элэн, 1793 йылда Екатерина II исеменэ бапгкорттар тарафынан язылган хат - хэрби хезмэт шарттарын ецеллэштереу мэсьэлэлэре хахында.

XVI - XVIII быуаттар башхорт эпистоляр язмаларынын, барыЬыныц да у? дейем стиле барлыры Ьи?елэ. Мэ^элэн, уртах тон, колорит, хикэйэлэу манераИм, художестволы телмэренен, берзэм Ьызаттары кузэтелэ. Теге йэки был проблеманы асып Иалыуза айырым халыптар, халыксан тел хулланыла. Ьуз о^талары уззэренэ тиклемге традицияга нигедлэнеп эш итэ. Публицистик характерзагы хомартхылар аша авторзарзын, ан, даирэИен, уй-хараштарын, рухи донъяИын, психологик тэбигэтен кузаллай алабыз. Эдэбилеккэ дэруэ иткэн текстарзын, узенсэлектэрен Ьэр авторзын, Ьэлэте, ижад осталыгы, образлы фекерлэу хеуэЬе, ухымышлылыгы, белеменен, кимэле Иэм характеры буйынса баИалайбы?. Ил, халых, заман хэстэрен у? иценэ алган, етди йекмэткегэ эйэ булган хаттарзыц купселеге хоро информацион характерна гына я?ылмай. Ьэр бер фактха, вахигалар хэрэкэтенэ авторзарзын, уз баИаЬы бар. Ошо баИа аша уларзын, менэсэбэте, уй-хараштары, эсхе донъяИы асыла.

Шулай итеп, урта быуаттар башхорт эпик эзэбиэте башха осорзарзан жанрзар терлолого Иэм функционаллеге менэн айырылып тора. Эзэби-тарихи хомартхылар яцы фунциональ жанрзарзын, тыуыуына косле йоронто яИай. ТСайИы берзэре терло документаль э^эрзэрзен,, ярлыхтарзын,, хикэйэттэрзен,, эпистоляр жанрзарзын, органик елеше булып инэ, рилми хезмэттэрзэ тарихи сыганах, документ функцияЬын башхара. Эйтэйек, шэжэрэлэрзен, куп терзэре терле функцияла Ьэм формала XVIII - XIX быуаттарза киц файзаланыла Ьэм ба^ылып сыра башлай. Генеалогик Ьэм тарихи язма характерындагы хомартхыларзыц сырышы Ьэм у^еше есон уртахлых хас: язма э^эрзэр У3?эре телдэн йерегэн шэжэрэлэргэ, риуэйэттэргэ ниге^лэнеп тыуЬалар, а?атс у??эРе Ук яцы шэжэрэлэрзец барльгктка килеуенэ, легенда, риуэйэттэр?ец яцынан халытслашып таралыуына сэбэпсе булалар. Я^манан йэнэ яцы я?ма традициялар, елгелэр барльпска килэ йэки бер ук эрэр^э ауыз-тел Ьэм ядма традициялар урелеп китэ. Жанр^ар бер-береЬенэ к осле тэьрир итеу шарттарында яцы формалар тыуа. Мэрэлэн, Кенсыгыш тэуарих традициялары ниге^ендэ бангкорт тэуарихтары барлытска килэ. Тэуарих жанры донъя э^эбиэтенэ хас булыуын, терле тебэктэр^э, терле дэуер^эр^э таралыуын билдэлэп утергэ кэрэк. Улар халытстыц у? легендалары, шэжэрэлэре традициялары менэн -кушылып, киц йекмэткеле Ьэм зур кулэмле э?эби-тарихи комарткы жанрына эуерелэ. Башкорт шэжэрэлэре ауы^-тел Иэм язма традицияларын Ьецдереп, у??эре артабан ошо у?енсэлектэр?е яцы материал ниге?ендэ у£тереу?е дауам иткэндэр. Башкорт эпик эзэбиэтенэ тсараган жанр^ар XVI - XVIII быуаттарзапл Башкортостанда булган киркен социаль-тарихи вахигалар^ы сагылдырган, улар^а башкорттар^ыц хан Ьэм нугай мыр^аларына карты керэше йэнле итеп теркэлгэн, бангкорт ырыузарыныц рус дэулэтенэ у? ихтыяр^ары менэн тсушылыуы меЪим тарихи акт итеп узэккэ тсуйылган.

ИКЕНСЕ БУЛЕК XVI - XVIII БЫУАТТАР БАШТСОРТ ЭПИК Э^ЭБИЭТЕНДЭ ТАРИХИ-ФУНКЦИОНАЛЬ ЖАНР^АР^ЫН, ИДЕЯ-ТЕМАТИК ЬЭМ

СТИЛЬ У^ЕНСЭЛЕКТЕРЕ

2.1 Урта быуаттар башкорт эпик жанрдарыныц социаль-тарихи ерлеге, эволюцияИы, идея-тематик сытнактары

Баигкортостандыц у? ирке менэн Рус дэулэтенэ кушылБандан Ьуд XVI - XVIII быуаттарБа караБан э^эби э^эр^эр^э йорт-ил, домом ватансыльгк, туБанлык, батырлык тураИьшдаБЫ тешенсэлэр яцыса тарихи, социаль-эстетик йокмэтке алып, я^ма эпик э^эбиэттен, теп мотивтарын Ьэм йунэлештэрен билдэлэй. Башка жанрдар менэн бергэ башкорт эпик э^эбиэтенен, тарихи-функциональ жанр^ары милли у^енсэлекле э^эби-тарихи я^ма комарткы булып барлыкка килэ башлай. XVI - XVIII быуаттар арауыБында булБан зур эЬэмиэтле тарихи вакиБалар я^ма э^эбиэт олголэренэ - милли у^енсэлекле тарихи-э^эби комарткы булБан шэжэрэлэргэ, тэуарих язмаларына, тарихнамэлэргэ, сэйзхэтнамэлэргэ Ь. б. зур йобонто яЬай. Э был комарткылар у? сиратында йэмбиэт тарихын саБЫлдырыузары менэн киммэт.

XVI - XVIII быуаттар башкорт я^ма эзэбиэтендэ айырым бер у рынды шэжэрэлэр билэй. Рилми эштен, был елешендэ э^эби киммэткэ эйэ булБан Юрматы, ТСараБай-ТСыпсак, ТСара Табын, Эйле, ырыузарынын, йылъязмалары, Берйэн,

Уеэргэн, Тамъян, ТСыпсатс (ете ырыу) шэжэрэлэре (ике вариантта) анализБа йэлеп ителэсэк (XII - XIII быуаттар тирэЬендэ барлыхха килеп, XVI быуат а^актарына тиклем йэшэгэн ете ырыу берлегенэ, Берйэн, YçsprsH, Тамъян, ТСыпсатс, ырыузарынан тыш, тары ла ТСарый Ьэм Сэнкем ТСыпсак, Туцгэуер ырыу^ары ингэн. hyg барган шэжэрэнец ике вариантында Ете ырыу берлегенец Рус дэулэте менэн килешеу те<?еу вакираЬы у^эккэ тсуйылган. Билдэле булыуынса, килешеу хатсында Иейлэшеу есен Ах батшага ее Кыпсатстан бер вэкил (Мишэуле "Караружах) Ьэм у^-ара якын менэсэбэттэ торран YçgprsH пэм Туцгэуер ырыузарынан бер вэкил (Бикбау бей), Берйэндэн Ьэм Тамъяндан берэр вэкил (И9экэй бей, Шэгэле Шакман) бара. IIIyFa курэ лэ шэжэрэ ошо дурт вэкил ырыу?арыныц исемдэре менэн аталган). Шэжэрэлэр тотош баш-корт эпик э^эбиэтендз тарихи-э^эби тсомарткы буларак донъя-ил вакигаларын, баигкорт тарихын (Эйле ырыуы шэжэрэИе), рус-башхорт менэсэбэттэрен (Рус дэулэтенэ хушылыу процесы тураЬында Yç9pr9H ырыуы йылъязмаЬы), ырыу-теэбилэлэрзец йэшэйешен (хакимдар менэсэбэте хакындагы Берйэн, ТСыпсах, Усэргэн, Тамъян ырыу^ары шэжэрэлэре), тормош-кенкурешен, ижтимаги, сэйэси, мэ^эни хэлдэр^е, терле йолалар?ы, гереф-рэзэттэр^е сагылдырыуы менэн меЬим урын билэй.

Бегенге кендэ билдэле булган бангкорт шэжэрэлэренец ин, боронролары XV - XVI быуаттарра, кайЬы бер^эре унан да алдарак ocopçapFa карай, тип И9эплэй белгестэр [22, 15]. Башкорттар араЬында я?ма мэ^эниэт тарала башлагас, шэжэрэлэр xaFbi^Fa теркэлеп, я^ма формаЬын да алган.

Форма ягынан шэжэрэлэр^ец терлелэре бар. Араларында псемдэр те^мэИенэн торрандары Иэм исемдэр^ец меИим тарихи хэл-вакигалар менэн урелгэндэре йышырак осрай. Ырыу^ыц тулы йылъязмаЬына, я?ма тарихына эйлэнеп киткэн шэжэрэлэр дэ билдэле. Улар коро ырыу атрибуты рына тугел, ярым рэсми ядма, ырыу танытмаЬы дэрэжэИенэ кутэрелэ. Мэ^элэн, ергэ кагылышлы мзсьэлэлэрдэ шэжэрэ ярлык кеуек ук меЬим ядма документка зйлэнэ. Ьуцры тер ядмалар эдэбиэт тарихы есен эпикльпы, фумкционаллеге менэн айырыуса эЬэмиэтле. Улар ысын мэрэнэЬендэ тарихи-эдэби комарткы булып исемлэнэ ала. Был ядма эсэрдэр - Ьэлмэк идея-эстетик йекмэткеле, катмарлы структуралы, тел-стиль йэЬэтенэн утэ кыдыклы Иэм милли уденсэлекле оригиналь комарткылар. Бындай тер башкорт шэжэрэлэре энциклопедик характерра ла эйэ: унда халык йэки ырыу тарихы, тормошо, кенкуреше, ререф-рэдэттэре, йолалары, юридик, мораль-этик мэсьэлэлэр, халык ижады, тел-стиль мэдэниэте И. б. буйынса урнэктэр, байтак мэрлумэттэр табырра мемкин. Жанр-стиль уденсэлектэре буйынса унын, теделеше лэ катмарлы: комарткы бер нисэ быуынды тэшкил итэ.

Ырыу тарихы, быуындар тедмэИе сарьштан йылъядманы «шэжэрэ» Иуденэн башка тайра, нэсэпнамэ, силсилэ тип тэ атап йеретэлэр. Мэ^элэн, XVI - XVIII быуаттар кадак иленен, тарихын сагылдырыусы «Кумис сандык» йэки кадак телендэге китаптар Ьэм списоктар тэшкил иткэн «Кемеш кумта» тип аталган комарткы нэсэпнамэ жанрында ижад ителгэн. Нэсэпнамэ - нэ^ел-нэсэп, нэ^ел тарихы тигэн Ьу?. Э бына Ялан Берйэн ырыуы башкорттарынын, нкр шэжэрэЬе силсилэ тип исемлэнгэн. «Силсилэ» - рэрэп Ьуденэн алынран: «сылбыр» мэрэнэЬен ацлата. Тимэк, ырыу-нэ^ел быуындары ядмала сылбыр быуындары кеуек ялгана, е£тэлэ, тармаклана бара. Агас кеуек ук, шэжэрэнец дэ олоно, тармак ботактары Ьэм йэш у^ентелэре бар.

Сагыштырмаса планда Караганда, мэ^элэн, рус й ы л ъя зма л а рын да теп йекмэтке яцырып, узгэреп тора. Элеккелэре нигезендэ а^ак йыйылма текстарзыц яцылары хасил булыуы характерлы булИа, бангкорт шэжэрэлэре есен ундай узгэреш хас тугел. Шэжэрэгэ быуындар исемлеге е^тэлэ бара, эммэ тэуге елештэр асылда узгэрмэй, шул формала Иаклана. Теп несхэнэн кусермэлэр барльгкка килтергэндэ лэ, кагизэ рэуешендэ Ьис бер \?>гэреш, тезэтмэ индерелмэй. Сенки ата-баба, акЬакалдар я^ганды у^гэртеу хилафлык тип и^эплэнгэн.

Зур текслы бангкорт шэжэрэлэренен, кубеЬендэ тарихи ватшгаларзы тасуирлап я^ыу XVI быуаттан йышая башлай. Бында, гэзэттэ, башкорт ырыузарынын, Рус дэулэтенэ кушылыу вакигаИы узэктэ тора. Унан алдагы вакигалар бик кы^ка Бына итеп эйтеп гситеу йэ иЬэ ырыу башлыктарынын, быуындар тезмэЬен теркэу менэн сиклэнэ. ^ур шэжэрэлэрзен, теп сыганагы Иэм объекты булып конкрет тарихи факттар торИалар за, авторзарзын, Иэр бер Ьузенэ образлы мэгэнэ Ьендерелгэн. Улар идея-художество ^зенсэлектэре буйынса тарихи хикэйэгэ тартым, сонки коро йылъя$ма йэки документталлеккэ королган ырыу генеалогияЬынан тыш, авторзыц ырыу, халык тарихын ацлауы Иэм баЬалауы ла теркэлэ. Был осракта торле Ьурэтлэу саралары урынлы кулланыла. Шэжэрэсе фараз, хыял кеуэЬен кулланып, факттарзы теркэусенэн тасуирлаусыга эйлэнэ, тарих эзэби-художество форма аша сагылдырыла. Шул яктан, мэ£элэн, Юрматы, Мец, Берйэн, Кыпсак, У^эргэн, Табын, Тамъян, Эйле ырыузарыныц зур текслы шэжэрэлэре - бангкорт ырыузары тарихынын,, ырыу-ара менэсэбэттэренен,, халык тормошоноц купмелер дэрэжэлэ художестволы сагылыштары ла. Йылъязмаларга якын торган бындай тип шэжэрэлэрзэ тарихи язма Ьэм художестволы ижад тырыз урелгэн. Урта быуаттар авторзарыныц тарих биргэн бай фактик материалга таянып эшлэй белеузэре кузгэ ташлана.

Идея-художество ярынан хайИы бер башхорт шэжэрэлэре щрихты шахтай киц ицлэуе менэн айырылып тора. Эйле ырыуы шэжэрэИе, мэ^элэн, уны бик боронго замандарзан алып, Болгар дэулэте, Алтын Урза осорзары аша XVIII быуаттарра тиклем узенсэ бзйэн итэ. ТСыпсах ырыуы шэжэрэлэрендэ ТСыпсах берлэшмэлэре дэуере, XIV — XVI быуаттар вахигалары башкорт тарихына тырыз мензсэбэттэ сарылыш ала. Авторзар документаль сыганахтарра таянып эш итэ. Шэжэрэлэ шэхес ирке, халыхтыц Иэм идара итеусе хакимдарзын, уз-ара менэсэбэте реаль ысынбарлыкта тасуирлана. Нылъязмалар халых тормошондагы, тарихындагы иц ки^кен моменттарра игтибар бирэ. Уларза терло яу, хандарзыц бер-береЬе менэн алыш-керэштэрен йэки бэрелешен тасуирларан ситуациялар йыш осрай (татар-монгол яузары, АхИах Тимер походы, нугай мырзалары, хандар менэн керэш И. б.). Мэ^элэн, Берйэн, ТСыпсах, Усзргэн Ьэм Тамъян ырыуы башхорттарыныц уртах (Ете ырыу) шэжэрэЬендэ ике хандын, алышы килтерелэ: «Йэнэ солох бэгдендэ Бирдебэк, солтан Мансур нэЬер Иделнец ике тарафынан мохамир очен ух атдылар. Ьэр икесе бирэйэт тирандас эмирлэр иде. Ьэм Ьэр икесенец ухлары Иделнец утэ жанибецдэн улан юлларныц хзлдегендэн утэр инде. Бейлэ рэширэт илэ бер ай михдар карарланып хируйэ дунделэр, йэрни мэмлэкэтлэренэ хайтдылар» [56, 65]. Ремумэн, XVI - XVIII быуаттарза ижад ителгэн эпик э^зрзэр рэтенэ ингэн шэжэрэлэрзэ яу-керэш тематикаЬы зур урын билэй. Тыуран тупрахты Ьахлаган батырзарра авторзар тарафынан дан йырланган, дошмандар фашланган. Башхорт ихтилалдары етэкселэрен данлап йырлаусы Ьу§ орталары тураЬында Р. Г. Игнатьев, Ф. Д. Нефедов, М. В. Лоссиевский, С. Г. Рыбаковтар Ь. б, край^ы ойрэнеуселэр я^ып калдырган [113; 34 - 56].

Шэжэрэлэр?эге авторлытс мэсьэлэИенэ килгэндэ, бутэн тор язмалар менэн сагыштырганда, улар бик у^енсэлекле. Был тарихи я^малар^ын, донъяга тыуыу ватсыты бапгка я^ма текстар^ыхына Караганда купкэ о^онорах, сонки улар бер нисэ йе? йылды, ырыу кешелэренен, тистэлэгэн быуынын уз эсенэ алырга момкин: йэгни, бер шэжэрэне эллэ нисэмэ быуын вэкиле те^еуе ихтимал. Шуга курэ авторлых йэИэтенэн шэжэрэлэрзе бер нисэ торкемгэ булеп 'карарт була:

1. Бер генэ быуын шэжэрэлэрен у? эсенэ алган тарихи я^ма. Мэ^элэн, ырыу башлыгы тарафынан ижад ителгэн я^ма комартхы - XVI - XVIII быуаттар арауыгына караган «Ьуцгы Иартай» эрэре. Ьойлэусе кеше уценен, исемен баштан ук атай - Яльж Буйнатс улы. Унын у?е Ьейлэгэн хэл-ватсигалар^ын, шаИиты, актив -катнашсыЬы ;;кэне термерлэнэ.

2. Бер генэ кеше тарафынан ядылган ырыу я^маЬы. Уньщ авторы, гэ^эттэ, ырыу башлыгы йэки шул ырыу^ыц ухымышлы кешсКе була. Мэрэлэн, XVI быуатта Тэтигэс бей Батсый муллага ойтеп я^^ырган шэжэрэ шундай?ар ирэбенэ инэ. Ил именлеге, йэшэу иманы Ьагында тороу вазифаЬын иценэ алырга ба^нат иткэн Ьуз ортаЬы - атолл эйзИенен, уценен, дэ образы текста сагылыш гапмайынса халмай. Был образ - монументаль, э<рэр тукымаЬынан айырылгыЬы?, тыцлаусы тарафынан текст та, уны ижад итеусе лэ бер бетон булып кабул ителэ. Мирал итеп ур?э тсарап уткэн «Ьуцкы Ьартай» эрэрен йэнэ килтерергэ мемкин. Шэжэрэ авторы у? быуынына, узе куреп-белгэндэргэ туктала, узенец шэхси тормошо, балалары, гаилэЬе, ырыу кенкуреше хакында бэйэн итэ.

3. Шэжэрэне тезеузэ терле быуын авторзары катнапгкан, 13КИН тэугелэренец исемдэре тешереп калдырылган, ин, азатстсы кусермэне язган кеше генэ курИэтелгэн. Быньщ сэбэбен шулай ацлатырга мемкин: килэсэк быуындар есен теге йэки был елеште кемдэр языуынан бигерэк, ырыу тарихы, быуындар тезмэЬе кэ^ерлерэк булган. Тэуге авторзарзын, исемдэре быуын тарихынан бары бе р югалмай, улар терле формала килтерелгэн сэсмэ телмэр рэуешендэ бирелгэн тезмэ эсендэ теркэлэ. Эйле Иэм ТСара Табын ырыузары шэжэрэлэре шундайзарзан. Эйле ырыуы шэжэрэЬен дауам итеусе Т. Ялсыголов уз ырыузаштарына был шэжэрэнец артабан да язылырга тейешлеген эйтеп тсалдырБан: «Тажетдиннец угланларынэ васыйэте будыр: без ижтиЬадемезне сарыф эйлаб, а та мыз Адэм БэлэйЬиссэламдан уземэчэ рисалэ тездем. Сезлар Иэм без чалайын ижтиИад идэсезлар» [56, 170].

4. Авторзары бетенлэй билдэле булмаБан шэжэрэлэр. Берйэн, ТСыпсах, У^эргэн, Тамъян ырыузары йылъязмаЬынын, ике вариантында, ширри текст менэн язылган У^эргэн шэжэрэЬендэ, "Кыпсатс, Кярагай Кыпсатс шэжэрэлэрендэ тезеусеЬе лэ, кусереусеЬе лэ курИэтелмэгэн. Был куренеште шулай ук йылъязмала авторлы-к мэсьэлэЬенэн дэ меЬимерэк ятстар барлюты менэн анлатырга мемкиндер. Килэсэк быуындар есен авторльж мэсьэлэИенэн бигерэк, ырыу тарихы тсэзерлерэк булБандыр, курэЬен,. ЕтмэЬэ, урта быуаттар эзэбиэтендэ авторзын, стиле эпик эрэрзец жанры менэн бэйле булган. Тап йылъязма жанры тсанундары буйынса, комарткыла Ьуцгы Ьуз о^таЬыныц исеме генэ курЬэтелер булган, э сылбыр батындаиллар югала барган.

5. Ике йэки бер нисэ быуын ядмаИын у? эсенэ алган шэжэрэлэр. Улардыц рэдэттэ Tegeycehe курИэтелэ. Был осракла эгэр hop автор уде йэшэгэн дэуерде, уд быуыны тарихын терло яклап тэрэн Ьэм кыдыклы итеп саБылдырИа, бер нисэ автор кос сарыф иткэн киммэтле эдэби-тарихи тсомартхы хасил була. Ми^ал урынына Ялан-Берйэн ырыуы шэжэрэЬен килтерергэ мемкин. Ул ос быуын вэкиле тарафынан ядылган.

Шэжэрэ жанрыныц авторы алдан билдэле булган текстарды камиллаштырыусы, дауам итеусе, ниндэйдер елештэрен удгэртеусе hyg о^таЬы ролен башкара. Был осракта автор тулыЬынса уд аллыльпска эйэ тугел, сенки нэ^еленец тарихын кагыд битенэ теркэгэндэ алдагы стиль уденсэлектэрен и^эпкэ алырра бурыслы. Автордар араЬында телдэн ижад итеу сэнрэтенен, бетэ нескэлектэренэ тешенгэн, барлык уденсэлектэрен белгэн профессиональ шэхестэр дэ куп булган. ТСагидэ рэуешендэ, улар уденэ тиклемге остаздарына, халык ижады традицияларына таянып эш иткэн. ТСайЬы бер э^эрдэр телдэн сырарылгандан hyH, Fbma KaFbigFa теркэлгэн. Бындай куренеш фольклордыц ядма эдэбиэткэ тамам якынайган сагында, бергэ -кушылырра шарттар елгерэ ба шла Fan вакытта йышырах осрай, ти галимдар [21, 39].

Сагыштырма планда Караганда, мэ^элэн, рус йылъядмаларында ремумэн авторлык тешенсэЬе юк. Беренсенэн, улар хахындагы мэглумэттэр Иакланмаган, икенсенэн, халык ижады поэтикаЬы быны талап итмэй. Шэжэрэ автордары тэуге этапта импровизация юлы менэн ижад итеуде иркен файдаланган. Улар hyg сэнрэтенец бетэ традицияларын, куптэнге текстарды, э^эрдэн-э^эргэ кусеп йерегэн билдэле поэтик формаларды якшы белгэн Иэм кэрэк урында уцышлы кулланган. hyg o^Tahbi эдер тексты тукмэйсэсмэй еткереу^эн тыш, у^енец ижади Ьэлэтен дэ кушкан: э^эр^э урыиы-урыны менэн йэ у?е сыБарран, йэ хэтер^э Иакланран олештэр?е индереп ебэргэн. Улар^ыц ауызынан ящыраган текст, оер яктан, тэуге вариантына Караганда шымара тешкэн, икенсе яктан, айырым ки^эктэре Ьэм елештэре тулыландырылган. Ьу? о^таларынын, бындай тер эшмэкэрлеге терки ерлегендэ генэ гыу маран, бик борондан формалашкан. Шэжэрэ жанры куп авторлыкты куз уцында тотИа ла, эйтергэ кэрэк, тарихи э^эр текстарына Ьэр кем кы^ыла алмаган, улар менэн бары тик авторзарзын, уззэренэ генэ тицдэш Ьу? о^талары эш итэ алган. Эпик эзэбиэттэге ижади индивидуаллек тешенсэИе хакында М. Б. X ран чей ко былай тип я^а: «Творческая индивидуальность - это личность писателя в ее важнейших социально-психологических событиях, ее видение и художественное претворение мира, эта личность художника слова в ее отношении к эстетическим запросам общества, в ее внутренней обращенности к читательской а\ дитории, к тем, ради кого создается литература» [137, 71-72].

Тимэк, шэжэрэлэрзэ ижади индивидуаллек тубэндэге билдэлэр буйынса куренэ: уныц тексында Иу? барран хэл-вакигалар^ыц, конкрет факттарзыц, уй-фекер^эр^ец автор йэшэгэн заманга, ысынбарлыкка бэйлэнешлелеге;

- у?еЧэ генэ хас лексик берэмектэр кулланыу, Ьуз запасы менэн эш итеу;

- башкарыу сэнгэте;

- э^эби стилгэ ярашлы канундарра буйЬоноу;

- жанр традицияЬын утэу;

- художестволы алымдар кулланыу;

- текста автобиографик элементтарзыц кулланылышы;

- герой?ар?ын, тура телмэре, Иейлэу интонацияЬы.

Вакыт утеугэ карама^тан терле быуын шэжэрэлэрендэ канунлашкан традициялар Ьаклана тигэн фекер тыуа. Дейем терки дэуерендэ тыуБан шэжэрэ автор?арыныц тоторскло традицияларыныц теп Иы^аттарын тубэндэгесэ билдэлэргэ мемкин:

1) кену^эклек, актуаллек;

2) огот-нэсихэт йэки ижтимаги-сэйэси йунэлеш;

3) жанр, тема, стиль бетенлеге;

4) халык теле елгелэре;

5) репертуар терлелеге;

6) документаллек.

Тел-стиль сараларына килгэндэ, шэжэрэлэр^э халык ижадынан кускэн «гакыллы ацлар, Бакылсызныц бер колагындан кереп, бересендэн чыгар», «ахырБадин хэбэр белмэгэн хаким чулукка ярамас» тибындагы фразеологик берэмектэр, терле хикмэтле Ьу5?эр, эйтемдэр, мэкэлдэр уныц стиленэ шулай ук йэнлелек, художестволылык сифаты е^тэй.

Куп шэжэрэлэр, уты^-кырк быуынга еткэн ырыу^ардыц псемдэрен, шуларга бэйлэнешле эллэ нисэмэ быуат вакигаларын теркоугэ карама^тан, бик йыйнак, ыксым те^елгэн. Шуга курэ шэжэрэнец стиле ыксымлык, тапкырлык менэн характерлана. Шэжэрэнец состав елештэренец терле булыуы, яцы быуын гарафынан е^тэлгэн факттар^ыц терлесэрэк стилдэ кушыла барыуы унын, композицияЬын Иэм структураИын катмарлаштырып, сыбарлап ебэрэ. Эммэ асылда башланыш елештец мифологик Иэм легендар характеры, исемдэр те^мэИе, у?эк елештэ тарихи хэл-вакигалар^ыц ентеклэберэк Иэм реалистик планда бэйэн ителеуе шэжэрэнец бер^эм Ьэм бер бетен катмарлы композицион структур ниге^ен хасил итэ (Ялчыролов Г. «Тэуарихи Болгарийа». ТСулъя^ма. ТТЭИ фонды, 39-сы бит).

XVI - XVIII быуаттар?а ижад ителгэн э^эби э^эр^эр араЬында еосмэ Ьэм те^мэ текстар бергэ осраган комарткылар бар. Донъя ззэбиэтенэ байкау яЬаЬак, мэ^элэн, Япония, Ирландия мифологик легендалары, тарихи я^малары бихисап шиБри юлдар менэн сыбарланган. Башкорт шэжэрэлэренэн тыш, функциональ жанр^ар кулланып ижад ителгэн башка комарткылар араЬында ла тотошлай шигри формала я?ылгандары осрай. Был айырыуса француз з^эбиэтендэ асык сагыла. Бында героик эпос та, агиография ла (мэсэлэн, «Житие святого Алексея»), рыцарь романы ла, кала сатирик новеллаЬы ла (фаблио) Ь. б. шиБри формала ижад ителгэн.

Терло халыктар йылъязмаларын анализлау, башкорт шэжэрэлэре менэн сагыштырыу улар^ыц байтак уртак яктары Ьэм айырмалыктары барлыгын курЬэтэ. Мэ^элэн, купселек билдэле башкорт шэжэрэлэре айырым кагщэлэргэ таянып тезолгэн. Уларзыц купселеге ике булектэн - ырыу-кэбилэ исеменэн, легенда йзки мифтыц кы^каса йекмэткеЬенэн гибэрэт булган инештэн Ьэм ир-аг исемлеген тэшкил иткэн теп елештэн тора. Теп елеш, ¡шештэн айырмалы, реаллек те£ ала, сенки йылъя^ма авторы тарихи даталар, географик атамалар, тарихи шэхестэрзе телгэ ала, документаль мэБлумэттэр менэн таныштыра. Быуындан быуынга тапшырыла килгэнлектэн, каги^э буларак, шэжэрэлэрзец йомгаклау олеше булмай. Ур^э карап утелгэн кайЬы бер башкорт пь!лъя;}маларыныц а^агында автор^ыц килэсэк быуынга я^ып калдырган мерэжэгэте - быуындар сылбырын е^мэ^кэ, шэжэрэне артабан дауам итергэ тигэн васыяты бар. Шулай ук йылъя^ма а?агында уныц те^еусеИе тураЬында мэглумэт табырра мемкин. ХайИы бер?эре ур?э телгэ алып кителде. Был хахта Райса Хвсэйенов: «На основе того, что шежере составляются грамотными 1юдьми и нередко имеют установленное авторство, их можно причислить к образцам индивидуального творчества, с другой сюроны, участие нескольких аксакалов в составлении многих из них и дополнения, вносимые из поколения в поколение, создают цепочку коллективного творчества. Потому их структура лшогослойна, а стиль разнороден», - тип я^а [57, 4]. Шулай итеп, шэжэрэнец Ьэр авторы алдан билдэле булган текстар^ы >.члмиллаштырыусы, дауам итеусе, ниндэй?ер елештэрен узгэртеусе Ь \ з 0£таИы ролен башхара. Автор хомартхыла тема Иайлай Ьэм упы образдар аша художестволы э<?эр дэрэжэЬенэ еткерэ. Тимэк, у л у? нэреленец тарихын хагы? битенэ теркэгэндэ, алдагы стиль узенсэлектэрен ирэпкэ алырга бурыслы.

Автор^ар у??эре Ьурэтлэгэн тормош куренештэренэ мензсэбэтен сарылдырып, идеяны формалаштыралар. Купселек теракта хомартхыларзыц идеяЬы Иу? орталары тарафынан туранан-тура эйтеп бирелмэй. Э сюжеттан, образдар системаЬынан, тойгодар арышынан сыгып, ухыусы у^е Иыгымта яЬарлых итеп тозолгэн. Я?малар?ыц темаЬы менэн идеяЪы араЬында тыгы? бэйлэнеш бар. Ауыр тормошто, ихтилалар?ы, ябай халых кургэн йзбер-золомдо Ьурэтлэп, башхорт халхыныц социаль хэленэ битарафлых курЬэтмэркэ, игтибар булергэ, тигэн фекер уткэрэ. XVI - XVIII быуаттар?агы тарихи-функциональ жанр^арга хараган шэжэрэлэр^ец топ идеяЬы, узэк фекере ана шул.

XVI - XVIII быуаттар баигкорт эпик э^эби жанр?арына, алда Иуз йореткэнебе^сэ, тэуарих Ьэм тарихнамэ лэ инэ. Функциональ жанр^ар рэтендэ торганльпстан, улар^ыц идея-художество Ьэм жанр узенсэлектэре шулай ук айырым кызытсЬыныу уята. Тэуарихтар Иэм тарихнамэлэр терло халыктар^а тарих биттэрен ицлэусе теп сыганатс булып Ианала. Ур^э эйтелгэн жанрзар тарихилык Иэм функционаллек Иы^аттарына эйэ булганльгктан, идея-художество Ьэм жанр-стиль узенсэлектэре ягынан у?ендэ шэжэрэ, тарихи хроника, э^эби э^эр, йылъя^ма злементтарын берго туплай. Рус эзэбиэтендэге функциональ жанр^арзыц береЬе - «летопись» тэуарихтар?ыц, тарихнамэлэрзец идея-тематик Ьэм жанр-стиль узенсэлектэре йэЬэтенэн бапгкорт тарихи я^маларына окшаш. Ацлатмалы Ьузлектэр^э, рилми юзмэттэрзэ «йылъя^ма» терминыныц бер нисэ ацлатмаЬын табырра мемкин. «Отечественная историография русского летописания» китабында В. И. Буганов «летопись» тешенсэИенэ шундай ацлама бирэ: «Летопись - разновидность письменных источников, реально сохранившееся историческое произведение, имеющее структуру текста в виде погодного изложения событий. .Тут и предшествующие летописи, и сказания, и устные рассказы, и исторические песни, созданные в различной среде: дружинной, монастырской, княжеской, а порой ремесленной и крестьянской» Г61, 183]. Ралимдыц эйткэндэре бапгкорт тэуарихтары Ьэм тарихнамэлэре есен дэ ятсын. Э И. Н. Данилевский: «Традиционно летописями в широком смысле называют исторические сочинения, изложение в которых ведется строго по годам и сопровождается хронографическими (годовыми), часто календарными, а иногда и хронометрическими (часовыми) датами. По видовым признакам они близки западноевропейским анналам (от латинского слова «annales libri» — «годовые сводки») и хроникам (от греческого слова «chranihos» - «относящийся ко времени»). В узком смысле слова летописями принято называть реально дошедшие до нас летописные тексты, сохранившиеся в одном или нескольких сходных между собой списках», - тип ирэплэй [76, 108]. Беддецсэ, тап hyrçFbi билдэлэмэ рус йылъядмаЬын да, башхорт тарихи-эдэби комаргкыЬын да тулы характерлай. Тэуарихтар, тарихнамэлэр кеуек, летопись идея-художество ягынан тотош тарихи осордо у? осенэ ала, меИим моменттарды тасуирлай, анализлай. Бында айырым бер вакига ботэ донъя тарихы менэн тоташхан осрахтар да бар. XVI — XVIII быуаттардагы ядма эпик эдэбиэте тарихи-функциональ жанрдарын тэшкил иткэн тэуарих Ьэм тарихнамэлэр уд эсенэ халык-ара менэсэбэттэр хахында, яудар, терло халаларга нигед Ьалыныу, кенэздэр, ырыу башлыхтарыныц биографияЬы, хэбилэлэр араЬындагы килешеудэр тураЬында мэглумэттэрде туплаган, шулай ух халык ацынын, yçein процесын сагылдырган.

Башкорт тарихнамэ Ьэм тэуарихтарынын, кин, социаль тарихи ерлеге Ьэм yçein эволюцияЬынын, башка халыктар эдэби-тарихи хомарткылары менэн уртах яхтарын кудэтергэ мемкин. Донъя эдэбиэтенец эпик э9эрдэрдэге бер терле Ьыдаттар, паралеллек урта быуаттардагы тарихи шарттарды куд уцында тотханда айырыуса асых куренэ. Урта быуаттар эдэбиэтенен, яцы удгэреш Иэм yçeui осорон кисереуенэ хол билэуселек системаИы тархалгандан Ьуц, Европала, Азияла, Тенъях Африкала урынлашхан феодаль хоролош йоьонто яЬаган. Тап феодаль хоролош менэн бэйле булган идеологик, сэйэси, мэдэни институттар, географик терлелоккэ xapaMaçTaH, терло халыктар эдэбиэтенец идея-художество Иэм жанр-стиль узенсэлектэрен билдэлэй. Быныц ниге^ендэ терле халыктар^ыц мэ?эни Ьэм ижтимаги ац килэменен, сагыштырмаса бер ук барсыста булыуы ята, тип фараз итергэ мемкин. Беззецсэ, тары ла бер сэбэбе: урта быуаттар осоронда географик яктан якын йэшэгэн халыктар^ыц э^эби комарткылары бер-береИенэ утеп инеузэре, эпик э^эбиэт автор^арынын, боронБО традицияларра таяныузары, барыЬы ла бер кари^элэргэ буйЬоноу§ары. Мэ^элэн, урта быуаттар^а терле халыктар^а бер ук жанр^ар системаИыныц кулланылышын, бер ук теманын, сарылышын ку^этергэ мемкин. Рэрэп-фарсыла, шулай ук француз, немец Ьэм инглиз э^эбиэтендз лирик поэзия у^ешэ. Философик трактат, «житие», «поучение» жанрзарын, тарихи хрониканы, сэйэхэтнамэлэрзе, хайуандар Ьэм минералдар донъяЬын тасуирлаусы комарткылар^ы Франция, Ь Индостан, Япония рына тугел, шулай уте рус Ьэм башкорт ззэбиэтендэ лэ осратабы^. ТСаралган осор эсендэ донъя г^збиэтендэге бер^эмлек Ьэм окшашлык сэйэси, дини бэйлэнештэр, дойем у^еш тенденция!1ыныц уртак Ьы^аттары менэн дэ ацлатылалыр. Мэ^элэн, терле халыктарзагы э?эби э^эр^эр^э дини мотивтар е^тенлек итэ. Ислам диненец таралыуы менэн бэйле, гэрэп телендэге э?эби урнэктэр^ец кубэйеуе ку:ртелэ. Бынан тыш, у-эрэп Иэм башка терки телендэге э^эби комарткылар, айырыуса тарихи я^малар, башка телдэргэ тэржемэ ителэ Ьэм тарала башлай, фарсы, грек, латин, испан теленэ тэржемэ ителеп, яцы Ьулыш ала. Был тарихи фактка ниге^лэиеп, бэлки, беддец кендэргэ хилеп еткэн башкорт тарихи комарткылары ла - тэуарихтар Ьэм гарихнамэлэр ?э - башка донъя телдэренэ, атап эйткэндэ гэрэп Ьэм фарсы телдэренэ тэржемэ ителгэндер, сит илдэргэ таралгандыр, тип фаразлай алабьцз. Мэ^элэн, Рэшитетдин тарафынан йэки айырым елештэре уныц етэкселегендэ язылган «Жэмир эт-тэуарих» китабы у? заманында ух популярлых казана, а^ах оригиналда Ьэм тэржемэлэрзэ куп халыктар араЬында таралып китэ. Уныц менэн башхорттар за таныш булБан, сенки хомартхы башхорт ырыузарыныц хайЬы берзэре хахында бэйэн иткэн.

Эйрэнелгэн осорга хараган башхорт тарихнамэлэре Ьэм ; луарихтары урта быуаттар Консырыш эзэбиэте традицияларына, фол ьклорра таяна. Рэзэттэ, улар халыплашхан Ьуззэр менэн башлана. Сюжет Ьэм композиция элементтарыныц, айырым мпфтарзыц Ьэм легендаларзыц башха халыхтар тарихи хроникалары менэн уртах яры бар. Фольклор элементтарына бай булга н тарихи-эзэби хомартхылар башха халыхтарзыц эпик дзобиэтендэ лэ йыш осрай. Мэ^элэн, «Слово о полку Игореве» э^зре халых мэзэниэте, теле менэн тырыз бэйле. Язма хомартхыныц теп идеяЬы - Игорь Святославичтыц хэрби походын мктыртыу. О. В. Творогов тарихи язмаларзыц и дара итеусе хакимдарзыц генеалогияЬынан, терле мифтарзан башланыуы традицион, тип билдэлэй [132, 103]. «Повесть временных лет» дини мотивтарзан - Нухтыц улдарыныц ерзэрзе булеузэрен хлкэйэлэузэн башлана. В. И. Данилевский был э^эр хахында тубэндэгесэ яза: «Повесть временных лет» - произведение родное для всякого русского человека. Она повествует о начале Русской земли, о начале русского народа.» [75, 101-110].

Сит ил язма эзэби урнэктэрен Ьэм телде узлэштереу — донья эзэбиэтендэге охшашлыхтыц йэнэ бер сэбэбе. Мэрэлэн, ТСытай ^ероглификаЬы Ьэм эзэби теле Кореяла, Японияла, Вьетнамда таралБан, э Иран гэрэп эзэби жанр узенсэлектэрен уз мэзэниэтенэ

Ьецдергэн. Тарихтан Англияла француз теленец Ьэм э^эбиэтенец таралБанын белэбе^. Урта быуаттар донъя эпик э^эбиэтенец кайЬы оер жанр?ары тулыЬынса узлэштерелгэнен курэбе?. Был йэЬэттэн функциональ жанр^ар сит илдэр э^эбиэте тарафынан айырыуса с цел узлэштерелэ. Тэуарих Ьэм тарихнамэ тап шулар рэтенэ инэ лэ инде. Хисаметдин Меслими^ец Ьэм Тажетдин Ялсыбол эл-Башкорди?ыц «Тэуарихи Болгарийа» китабы Кенсыгыш тэуарих я^малары традицияЬы ниге?ендэ тыуып, у^енсэлекле жанр формаЬын хасил итэлэр. Был э£эрзэр?э э?эби йекмэтке тарихи, энтографик, географик мэглумэттэр менэн бергэ кушылган. Бындай куренеш донъя э^эбиэтендз йыш осрай. Мэ^элэн, француздар^ыц «Лэ об Аристотеле» комарткыЬы ике тор жанр^ы берлэштереу нигезендэ тыуган. Унда куртуаз Ьэм кала стиле бергэ тоташа. Югары катлам вэкилдэренец идеологияЬын ыцгай яктан баЬалаусы, башлыктар^ыц йэшэйешен, ырыу тормошон сарылдырыусы жанр^ар бу л арак, функционаллеккэ дэгуэ иткэн я^малар айырыуса лЬэмиэтле тип ирэплэнгэн Ьэм йыш кулланылган. Мэрэлэн, башкорт тарихнамэлэре, шэжэрэлэре, хайуандар тураЬындагы мэсэлдэргэ Караганда, югары баЬаланган. Шунлыктан улар документаллеккэ эйэ булган. Башка халыктар^ыц йылъя§маларында, хроникаларында, дини, панегирик я^маларында ла хэл ошондай тиЬэк, Ьис хата булмар.

Авторлык мэсьэлэЬенэ килгэндэ, башкорт тэуарихтарында Ьэм гарихнамэлэрендэ Ьэр автор у^енец тормош тэжрибэЬен сарылдырран, шунлыктан э^эр^ец Ьэр елешо айырым жанр-стиль Ьэм идея-художество узенсэлектэре, тел саралары менэн айырыла. Йылъя^ма авторы, тарихи я^маны тезоу?эн тыш, редактор ролен дэ башкарган. Был хакта В. И. Данилевский: «.автору приходилось иногда устранять противоречия, иногда производить сложные хронологические изыскания, чтобы поместить каждое событие под своим годом», - тип я?а [76, 78]. Уценен, тормош тэжрибэЬенэн, ижтимаги-сэйэси карашынан сыгып, тарихи я?ма авторы тсайЬы ватсыт меЬимлегенэ карал, теге йэки был ватсиганы ентеклэп тикшергэн, айырым деталдэрен ойрэнгэн, анализлаган, бергэ туилаган, Ьыгымталар яЬаган, меЬим, кену?эк Ьэм эЬэмиэтле тип па на гандарын Бына йылъя^мага индереп ебэргэн. Был хакта В. И. Буганов: «История вплоть до XVI века не имела для русских людей законченных периодов, а всегда продолжалась современностью. Каждый летописец всегда стремился довести летописные записи «до князя нынешнего», до своего времени. И в этих конечных записях летописцев заключен обычно особенно ценный исторический материал: здесь летописец пишет не выдержками из чужих произведений, а своими собственными слонами. Вот почему летопись фактически не имеет конца; ее конец в постоянно ускользающем и продолжающемся настоящем. Настоящее как продолжение истории, как живой и вечно продолжающийся итог.», - тип я^а [61, 197]. ТСомарткыларзыц хайЬы урындарында автор?ыц сэйэси вакигаларга карата у? менэсэбэтен дэ курергэ момкин. Эммэ йекмэткегэ уй^ырма, хыял кушылмаган. Тарихи вакигалар^ы барлау?ы тамамлагандан Ьуц, автор я^маЬын Ьущы осор^оц меЬим тарихи моменттарын шсуирлау менэн байыткан, тулыландырган. Балимдар тарафынан «летописи - это своды, при этом не только своды предшествующих произведений, не только своды различных трафаретов писательского «этикета», но и своды идей. В них получают свое отражение различные идеологии», - тип билдэлэнэ [76, 78].

Сарыштырмаса планда Караганда, мэ£элэн, рус комарткыларында ремумэн авторлык тешонсэИе кук. Беренсенэн, унын, хакындагы мэглумэттэр Ьакланмаран, икенсенэн, халык ижады поэтикаЬы уны талап итмэй, э£эр тезолошендэ автор кж. Художестволы те^олеш ярынан автор унынында сыгарыусы тугел, фольклор э^эр^эрендэ башкарыусы, эцгэмэсе булыуы ихтимал. Рус агиографияЬында инеш олештэ автор у§е хакында телгэ алган хзлдэ лэ, ул у?ен Алланьщ коло тип билдэлэй. Башкорт тарихи йлмалары кеуек ук, мэ<?элэн, рус йылъя^маларында тасуирлау хронологи к характерна бара, хронографияларзан езоктэр килтерелэ. Автор?ар хэтер^э Ьакланып калырра тейеш тип табылган чоменттарзы рына теркэй. Шунлыктан был жанр^агы эрэр^эр етди, документаль т©£ ала. Летопись авторы тарихи кабатланыу^арра яртибарын булмэй, э моИим моменттар^ы рына барлай. Мэ^элэн, ырыу йэки кэбилэ башлырыныц улеме унын, иртибарынан ситтэ кал май, ентекле тасуирлана, хакимдыц ижтимаги-сэйэси зшмэкэрлегенэ йомгак яЬала. Тарихты карыдра твшероргэ, мэцгелэштерергэ тырышыузан тыш, был алым тарихи шэхестэргэ карата игтибар билдэЬен дэ белдерэ. Урзэ килтерелгэн Ьы^аттар башкорт функциональ жанр^ар - тэуарихтар Ьэм тарихнамэлэр?э лэ бар.

Ян,ы тарихи осор сэнрэттен, Ьэр теренде у^енэ хас кабатланма^ стиль тыу^ыра, шул шрэптэн, Ьу^ сэнгэтендэ лэ. XVI -XVII быуаттар^агы башкорт э?эбиэте тарихында тарихи-э?эби асэр;$эрдец барлыкка килеуе Ьэм у^еп китеуе бик характерлы куренеш. Улар, урдэ билдэлэп киткэнсэ, халык ижады, шэжэрэлэр Ном Консырыш тэуарих я^малары традицияларына таянып барлыкка килэ Ьэм у^енсэлекле яцы жанр формаЬын хасил итэ.

Tan ошо урында тэуарих Ьэм тарихнамэ жанрына билдэлэмэ биреп к и те у урынлы булыр.

М. X. Нэдерголов «Историко-функциональные жанры башкирской литературы» китабында тэуарих жанры тураЬында иылай тип яда: «Трансплантация этого жанра из арабско-персидских литератур в башкирскую литературу была вызвана определенными социально-историческими и культурными факторами. Возникновению первых башкирских таварихов предшествовала многовековая эволюция жанра шежере, а также появление тюркской переводной литературы. Одним из важнейших факторов послужило формирование народности» [56, 73]. KeecbiFbini эдэбиэтенэн утеп ингэн был жанр ор-яцы те£ алган. Шулай итеп, тэуарих - тарихи хроника Ьэм йылъядма злементтарын берлэштереусе Ьэм милли уденсэлек, урындагы иолалар менэн байытылыусы функциональ тарихи-эдэби жанр торе. Тимэк, тэуарих айырым жанр буларак у^ешеу хокугына эйэ.

Шэжэрэ Ьэм тэуарих жанры нигедендэ яцы тарихи-функциональ жанр - тарихнамэ барльгкка килгэн. Ул уд эсенэ урдэ эйтелгэн жанрдардыц сифаттарын алган. Мэ^элэн, тарихнамэлэ нсемдэр тедмэЬе нарратив текст менэн йэнэшэ бирелэ. Айырым ырыу-тсэбилэгэ кагылышлы тарихи ватсигалар тасуирлана. Tan ошо ягы менэн ул функциональ жанр - шэжэрэгэ тартым. Тик традицион йылъядманан айырмалы рэуештэ, тарихнамэ донъяуи \эл--вакигалар менэн таныштырыудан, мифик сюжеттардан Ьэм легендалардан башлана. Артабан айырым тебэккэ харылышлы хэл-вакигалар тасуирлана, билдэле тарихи шэхестэрдец биографияЬы бэйэн ителэ. Был ягы менэн тарихнамэ икенсе функциональ жанр - тэуарих менэн окшаш. Урдэ телгэ алынган хедмэттэ автор тарихнамэ жанрына тубэндэге билдэлэмэ бирэ: «.Он в какой-то мере вобрал в себя свойства и признаки этих двух жанров, однако, в сущности не является ни тем, ни другим. Для них не характерны такие важные свойства таварихов как многоплановость и полижанровость. К тому же они сравнительно невелики по объему. Башкирские тарихнаме в своей начальной части имеют определенное сходство со средневековыми восточными «всеобщими историями», первые образцы которых были созданы вскоре после возникновения мусульманства. Отдельные мифы и сюжетно-комлозиционные элементы делают их похожими на средневековые западные исторические хроники, начинающиеся с описания «сотворения мира» и возводящие генеалогии к библейским героям» [116, 56]. Бе^ецсэ, тарихнамэ - идея-тематик узенсэлектэре буйынса э?эбилеккэ дэгуэ итеусе, тарихты ицлэусе айырым функциональ жанр. Ул башка халыктар тарихи хроникаларына хас Ьы^аттарга эйэ. Эммэ, тауарихтарзан айырмалы рэуештэ, улар кумэле буйынса кайтыш.

Тэуарих Ьэм тарихнамэлэрзец барлыкка килеуенэ Балимдар торло тарихи вакиБалар, мэ^элэн, Башкорттарзыц Рус дэулэтенэ кушылыуы, ырыузарзыц бер ботен хальгк булып берлэшеуе Ъ. б. эКэмиэтле вакиталар этэргес булБан, тип и^эплэй. Шулар ниге^ендэ дейем башкорт тарихын я^ыу тенденцияЬы Ьэм тэжрибэЬе тыуган. Башкорт тэуарихтары башка халыктар эпик эзэбиэтендэге тарихи я^маларзан айырыла, бэлки идея-художество узенсэлектэре буйынса хатта е^тенерэк тора. Был Ьыдатты башкорт э^эбиэтенец э^эби-тарихи характерзагы функциональ тэуарих жанрын, уныц терло формаларын хасил итеусе терки-монгол Иэм башкорт тарихын легендалар, шэжэрэлэр, тарих я^малары нигезендэ хикэйэлэгэн эрэр^эр - «Тэуарихи башкорт», «Урэргэн тэуарихы», «Сыцгы^намэ дэфтэре» китабы, Ш. Меслими^ец, Т. Ялсыроловтыц «Тэуарихи Болгарийа» я?ма тсомарткыларын тикшереу Ьэм анализлау яр^амында асьгкларбы?.

XVI - XVIII быуаттарза сэсмэ характер?ары эрэр^эр араЬында тары л а сэйэхэтнамэлэр, хажнамэлэр, юлъя^малар меЬим урын тота. Сэйэхэтнамэ жанрыныц стиль, идея, художество узенсэлектэре «Таулыхай менэн АИылай» башкорт легендаИы, «Исмэрил ара сэйзхэтнамэЬе», Мортаза Бэли ТСотлогош, Мохэммэт Эмин Бумэр улы я?малары аша карала.

Сэйэхэтнамэ - донья э?эбиэтендэ кин, таралБан жанр. Был жанрзыц кондэлектэр, мемуар?ар Ьэм хаттар кеуек куптэрге традициялары йэшэп килэ. Фэнни э^эбиэттэ жанрра карата терло билдэлэмэлэр, ацлатмалар осрай, эммэ улар барыЬы ла был жанрзыц юл йереудэр, сэфэр менэн бэйле икэнен иркэртэлэр, ин, беренсе ошога барым яИай^ар. Э?эби Ьу^лек билдэлэуенсэ: «Сэйэхэтнамэ - сэфэр кылыусы, сэйэхэт итеусе кешенец укыусыга таныш булмаган ер?эр, илдэр, халыктар тураЬында белешмэлэр биреуе, я?малар, кондэлек (журнал), очерк, мемуар формаЬында терле вакота-хэлдэрзе хикэйэлэуе» [105, 169]. Краткая литературная энциклопедия иЬэ уныц э?эби жанр икэнлеген танып бындай асыклык индерэ: «Путешествие - литературный жанр: 1) описание путешественником (очевидцем) географического, этнографического и социального облика увиденных им стран, земель, народов и т. д.; мемуары и дневники путешественников; 2) художественный, преимущественно эпический, жанр, сюжет и композиция которого восходит к построению и способам изложения документального путешествия» [96, 86-88]. Татар

11 |,иклопедияЬында ла уньщ эзэби жанр булыуына ба^ым яЬала: «Сэйэхэтнамэ (гэрэп-фарсы — сэйэхэт тураЬында китап), эзэби жанр. Сэйэхэттэ кургэндэренде тасуирлаган кендэлектэр, эзэби я^малар Ьэм сэйэхэткэ бэйле мемуар характерзагы э^эрзэр. Куберэк проза менэн, Ьирэгерэк орактарза шигри формала ижад ителэ» [140, 557]. Билдэлэмэлэрзэн сырып, сэйэхэт кылыу осен теп атрибуттарзы билдэлэйбез: марштур, транспорт, юл; тэбирэт куренештэре, сит тарафтарзагы архитектура комарткылары, сит илдэрзен, мэзэниэте Ьэи тарихы; кешелэр, уларзын, уй-кисерештэре, фекерзэре, урындары гореф-рэзэттэр, йолалар, халыктын, тормош-кенкуреше; - кургэндэрзэн Ьун, калган тэь^ораттар тезмэЬе.

Урта быуаттар эзэбиэтендэ иркен кулланылган юл мотивына тукталып китэйек. Терле сыганактарза сэйэхэтнамэгэ биргэн билдэлэмэлэргэ иртибар итЬэк, жанрра хас уртак сифатты курэбез: ул сэфэр, сэйэхэт нэтижэЬендэ язылган эпик характерзагы э^эр. Юльязмалар жанрын билдэлэй торран теп критерий булып э^эрзен, тубэндэгесэ тезелеше тора: автор билдэле бер максат менэн йзшэгэн ерен, ейен, раилэЬен калдырып юлБа сыра (пространство кусеше) (хажга бара, дипломатик миссия утэп, сауза максаты менэн сит илгэ бара, журналист буларак командировкара бара Ь. б.). Юлда кургэн хэлдэрзе Ьурэтлэй. Тейешле урынра барып еткэс, кургэндэрен кисергэндэрен тасуирлай, теге йэки был куренештэр, хэлдэр тураЬында фекер йоретэ Ьэм алдан билдэлэгэн максат, рэмэлдэрзе утэп, тыуган еренэ эйлэнеп кайта. Бына ошо конкрет, г. бьгк (билдэле бер) вакыт араЬындагы сэйэхэтсе бэйэн иткэн куренештэр И. б. сэйэхэтнамэнец, юлъядма эдэбиэтенец нигедендэ у та Ьэм теп билдэлэу критерийы булып тора.

Сэйэхэтнамэнец формалашыу процесына Ьэм эволюцияИына килгэндэ, юл, сэфэр темаЬы эпик эдэбиэткэ халык ижадынан килеп ингэн, тип эйтэ алабыд. Сенки терле халыктар фольклорында юл йереу темаЬын йыш осратырга мемкин. Башкорт халык лиостарында, риуэйэттэрендэ, мэкэлдэрендэ, эйтемдэрендэ сэйэхэтнамэ жанрыныц тамырдары ята. Мэ^элэн, «Таулыкай Ьэм А'пылай» тигэн башкорт легендаЬында хажга барыу сэфэре мауыктырБыс Ьэм магаражы итеп тасуирлана. Бында мифологик злементтар йыш осрай. Мэ^элэн, ике башкорттоц дицгед юлы менэн Мэккэгэ барганында, улардыц караптарына дур балыктыц йежум итеуе мажаралы экиэт, легенда мотивтарын хэтерлэтэ.

Рус халык ижадында юл мотивы кайгы-хэсрэт менэн бэйле: юлдар буйлап Ьергендэргэ кыугандар, юлдар буйлап крэ^тиэн тир тугеп тапканын бадарга Ьатырга алып барган. Мэ^элэн, рус йырдарында, былиналарында, эйтем-мэкэлдэрендэ юл мотивы йыш хулланыла. Ми<?ал карайык:

Уж по той ли дороженьке по широкой Еще шли-прошли солдаты новобраны, Идучи, они солдаты плачут, Во слезах они дороженьки не видят. Уж как шло горе по дороженьке, Оно лыком, горе, связано И мочалом препоясано. [133, 60].

Урта быуаттарда Ьуд о^талары сэйэхэтнамэлэрдэ фольклор элементтарын иркен кулланганлыктан, эдэби э^эрдэре халык ижады злементтары менэн байытканлыктан, кайИы бер комарткылардыц сюжеты Бына тугел, идея-художество Ьэм жанр стиль узенсэлектэре лэ халык ижады менэн ауаздаш булган. Айырыуса Иурэтлэу саралары - хабатлау, эпитет, сагыштырыузар фольклорная алынган. Ундай^ар рэтенэ бангкорт сэйэхэтнамэлэре инэ. Элбиттэ, улар фольклор элементтарын унлэштереп, урындагы мэ^эни уненсэлектэргэ халыплаштырылган, шунлыктан бер щ унгэртелеугэ дусар ителгэн.

Донъя энэбиэтендэ сэйэхэтнамэлэрнец документаль теро кин, таралганы билдэле (реаль вахигаларны сагылдырыусы юл я^малары, кендэлектэр h. б.) Мэ9элэн, XX быуатха хараган Сэ^ри Мэксудизен, «Англияга сэйэсэте» исемле юл я^маларын xapapFa момкин. Я^ма Англия менэн Рэсэй^ец ду^лых ептэрен ныгытыу максатында ойошторолган донъя кимэлендэге меИим ижтимаги-сэйэси вахиганы тасуирлауы, идея-эстетик Иэм стиль уненсэлектэре менэн химмэт. Ентекле анализ яЬагандан Иуц э^эргэ урта быуаттар эрбиэтенец ftoFOHToho нур икэнен курэбе?. Я^ма тулыЬынса сэйэхэтнамэ жанрынын, талаптарына тура килэ. Унын, инеш елеше бар, бында автор ухыусыны сэфэренен, махсаты менэн таныштыра. Сэйэхнамэ авторы Сэ?ретдин Низаметдин улы Мэхсутов Ьонэре буйынса юрист булганы, Франциялагы Сорбонна университетыныд юридик факультетын тамамлаганы, ижтимаги Иэм сэйэси эшмэкэр менэн шегеллэнгэне, II Ьэм III Рэсэй Дэулэт думаЬы депутаты итеп Иайланганы билдэле. Ул революциянан Ьун, Парижда, Иуцынан Торкиэ РеспубликаЬында йэшэгэн.

Сэйэхэтнамэ жанры терло э^эби йунэлештэрне хасил итэ. Мэ^элэн, сентименталистар юл йереунэрнэн калган тэь£ораттарын аудиторияга кендэлек формаИында еткергэн. Мэ^элэн, Н. М. Карамзиндын, «Письма русского путешественника» э£эре — шулар рэтендэ [89]. Сэйэхэт темаЬында романтик я^ыусылар 5а йыш черэжэгэт иткэн. Улар?ьщ э^эр^эренен, у?эгендэ тормоштан ваз кискэн Ьэм сит тарафтарра сырып киткэн герой торган. Унын, эске донъяЬы, уй-кисерештэре лирик очерк жанры яр^амында сагылдырыла. Был тор?© айырыуса Германия Иу? о£талары йыш кулланган.

Донъя мэ?эниэте тарихын тикшереуселэр рус э^эбиэт белгестэре лэ Урал-Волга буйы терки э^эбиэттэрен ейрэнеуселэр ?э был тер э^эр^эрзен, бер елешен изге урындарга, хажга барыу йэки мпссионерльгк эшмэкэрлегенэ бэйле рэуештэ тыуран жанр, тип курЪэтэ. Сэйэхэтнамэ жанры теге йэки был тарафка барып хайттсандан Ьуц тыуран тэь^ораттар ниге^ендэ барльпска килгэс, улар^ын; тел-стиль у^енсэлектэренэ тасуир ителгэн урындарга кин, таралран легендалар Ьэм риуэйэттэр ?ур тэь^ир иткэн. Тарих тепкеленэ байтсау яЬаганда, э?эби сэйэхэт жанры Борото Мысыр?а Иэм Грецияла кин, тарала. Герой?ар сит илдэр^э генэ тугел, «теге донъяла» ла сэйэхэт тсылган. Юлдарында осраган терле каршылытстар^ы ецеп сыгыусы персонаждар^ы Иурэтлэу Ренессанс осоронда ла Иатслана.

Сэйэхэт феномены хакында Прокофьев Н. И. былай тип л^ран: «Незаменимую роль в исследовании истории феномена ^путешествие» могут играть различные виды литературного творчества человека. Нельзя считать страсть к путешествиям — явлением нового времени: это - человеческая особенность вообще. Страсть к путешествиям это, в первую очередь, страсть человека к новым знаниям и впечатлениям. Неслучайно, побывав в разных странах, путешественники стремились описать свои странствия. В записках путешественников всех времен много внимания уделяется описанию быта, нравов, традиций гостеприимства различных народов» [123, 16-17]. Юл, сэфэр мотивы хальгк ижадында -мэкэлдэрзэ, эпоста, экиэттэрзэ, риуэйэттэрзэ, эйтемдэрзэ лэ -сагылыш тапкан. Геродот тарафынан ижад ителгэн я^ма комарткылар, Страбондыц «География»Ьы Ь. б. сэйэхэтнамэ жанрында язылган иц боронго хе^мэттэр рэтендэге э^эрзэр тип и^эплэнэ. Страбон у? румеренец куп елешен сэйэхэт итеп уткэргэн. Тарих биттэренэн уныц Азия территорияЬын, Кавказ тау^арын, Балкан ярым утрауын урап сыкканы, Мысырза булганы билдэле. Сэйэхэт барышында ул бетэ кургэндэрен теркэп барган. Уларзыц нигезендэ ун ете томдан торган хезмэт ижад ителгэн. Был я^ма комарткыла терло илдэрзец мэ^эниэте, йэшэу рэуеше, йолалары Ъ.б. ентеклэп язылган. Шуга ла византиялылар Страбонды хермэтлэп, географ тигэн исем биргэн.

Сэйэхэтнамэлэр художестволы фекер у^ешендэ Ьэм илдэр-китралар, халыктар аралашыуында, ерзе танып белеузэ лэ роль уйнаган. Шуныц осен дэ бик куп халыктар, уззэренец боронго Иэм урта быуаттар тарихын ейрэнгэндэ, башка терле я^ма сыранактарзы йэки материаль мэ^эниэт комарткыларын ейрэнеу менэн бергэ, сэйэхэтнамэлэргэ, юл я^маларына И. б. мерэжэгэт итеп, был тер эзэбиэттэн бихисап мэглумэттэр таба. Мэ^элэн, боронго башкорттар тураЬында я^ып калдырран рэрэп сэйэхэтселэренец язмалары башкорт сэйэхэтнамэлэре есен сыганак буларак бик кэзерле Ьэм зур эЬэмиэткэ эйэ. Волга буйы Болгар дэулэтенэ килеп, миссионерлык вазифаЬын башкарып йерегэн сэйэхэтсе Эхмэд ибн Фазландыц юл хикэйэттэре эЬэмиэтле. Шулай ук э^эбиэт тарихында билдэле булган башка авторзарзыц сэйэхэтнамэлэре донъя кимэлдэге мэзэни комарткы буларак баИалана. Донъя э^эбиэтенэн Гомер^ыц «Одессея»Ьын, Шумер осоро э^эбиэтенэн «Сказание о Гильгамеше» эпосын, Вергилийдыц «Энеида», Дантеньщ «Божественная комедия», Н. А. Некрасовтьщ «Кому на Руси жить хорошо» э^эр^эрен ми?ал итеп карарга момкин. Эйткэндэй, ЬуцБы авторзын, э£эр?эрендэге юл мотивы «Литература в школе» журналында донъя кургэн Ирины Грачёванын, («Тайнопись поэмы Некрасова «Кому на Руси жить хорошо») Ьэм Нина Полянскихтыц («Стихотворение Некрасова «Железная дорога») мэкэлэлэрендэ кы^ыклы итеп анализланган.

Сэйэхэтнамэ жанры мотивтарын тотош романдын, эсендэ уцышлы кулланылган осрактар бар. Мэ^элэн, М. Твендыц «Приключения Гекльберри Финна», А. Пушкиндыц «Евгений Онегин» романында «Путешествие Онегина» тип аталган олоше -шундай^ар рэтендэ. Сэйэхэтнамэ жанры менэн очерк жанрынын, бергэ кулланылган осрактары ла билдэле. Быныц миралы булып Н. Нэжми^ец «Ьиндостан сэхифэлэре», А. С. Пушкиндын, «Путешествие в Арзрум», И. А. Гончаровтыц «Фрегат «Паллада», К. М. Станюковичтьщ «Из кругосветного плавания»,

А. П. Чеховтьщ «Остров Сахалин», М. М. Пришвиндьщ «В краю непуганых птиц», «За волшебным колобком», В. Маяковский^ыц «Мое открытие Америки», А. Битовтыц «Уроки Армении», В.

Овчинниковтыц «Ветка сакуры», В. Арсеньевтыц «Дерсу Узала» з^эрзэре хе^мэт итэ. Шулай ук сэйэхэтнамэ жанрында ижад итеусе кондэлек, хат, повесть, автобиография, новелла, поэма, нютыр элементтарын иркен куллана ала.

Шулай итеп, халык кенкурешендэ аткарылБан йола тер^эре араЬында юл, сэфэр мотивы ИуцБЫ у рында булмаБан. Уныц да халык тормошонда билдэле эстетик зауык уятыу, мораль-этик тэрбиэ биреу вазифаЬына эйэ булыуы мэБлум. Юл я^маларында, сэйэхэтнамэлэр^э, хажнамэлэрзэ кургэн-белгэндэр?е килэсэк быуынга еткереу, елкэндэрзен, аманаты, тормош тэжрибэИе менэн булешеу, уртаклашыу - теп максаттар^ын, береЬе. Икенсенэн, бындай формалары я?ма комарткылар удецден, уй-фекер?эрецде башкаларра еткереу есен дэ кулай булган, кешелэр араИында йылы менэсэбэт ныгытырра булышлык иткэн.

Тикшерелэсэк сэйэхэтнамэлэрзен, телендэ, дейем алганда, ба ш корт Ьэм татар хальгк Ьейлэу теле, фольклор Ьэм бангкорт шэжэрэлэре теле, я?ма э^эби традицияларра хас тел саралары бер-береНенэ урелеп урэ. Тикшерелгэн комарткыларра росманлы терек йоронтоЬо лексика елкэИендэ тубэндэге Ьуззэрзэ куренэ: ад «исем», ада «утрау», эв «ей», дар «тау», истэмэк «талап итеу, Ьорау, телэу», ошбундайын «шундайын» Ь. б. Росманлы терек я^ма э^эби теле XVI - XVIII быуаттар осоро Урал-Волга буйы тэуарихтары Ьэм башка тарихи я^маларына, юл я^маларына ?ур йоронто яИаган тигэн Ьыгымтага килэбе?.

Идея-йекмэтке йэЬэтенэн XVI - XVIII быуаттар^агы башкорт сэйэхэтнамэлэре, юл я^малары, хажнамэлэре Башкортостан да булган киркен социаль-тарихи Иэм сэйэси вакигалар^ы Ьурэтлэй.

2.2 XVI — XVIII быуаттар башхорт эпик эдэбиэтенец идеяпроблема тика, художество Иэм жанр-стиль у^енсэлектэре

Эдэбиэт белгестэре урта быуаттар Ьэм хэдерге заман эдэбиэтендэ кырка айырмальгктар булыуын билдэлэй [116; 16]. Улардыц фекеренсэ, урта быуаттар эдэбиэтендэ, хэдерге эдэбиэттэн айырмалы рэуештэ, эдэбиэт системаЬыныц удэгендэ, бер яктан, функциональ, йэши ырымдарга, йолага, гереф-гэдэткэ нигедлэнгэн Ьэм рэсмилеккэ эйэ булган, икенсе яктан, эдэби нэфислеккэ дэруэ иткэн жанрдар Ьэм жанр тердэре формалаша. Tan функциональ жанрдар эдэбиэттэ топ жанрдар ролен утэгэн. Урта быуаттардагы эдэби жанрдардыц функциональ аспекттары башхорт эдэбиэте бел rece, академик Байса Хесэйенов хедмэттэрендэ тепле тикшерелгэн [34; 35; 36; 37; 38; 39]. Был хедмэттэрдэ килтерелгэн Ьырымталарды ул тотош терки эдэби комарткыларына таянып sihaFaH. Мэ^элэн, «Эдэбиэт Билеме Ьэм тарих» йыйынтыБына ингэн «XI - XIII быуаттарда Урал-Волга буйы терки телле эдэбиэттец \ч;еш уденсэлектэре» мэкэлэЬендэ ул былай тип яда: «Урта быуаттар эдэбиэте у^ешенец тибы Ьэм темпы бар. Уддэренец структураЬы буйынса улар хэдерге милли эдэбиэттэн ньгк айырыла, . хагыштырмаса яй у^ешэ, традицион рэуештэ нырьютан Ьыдаттары Ьэм уддэренец эске эдэби ханундары бар. ТСатмарлы дини уденсэлектэрдец, шул ук гилми мотивтар, художестволылык Ь. б. элементтардыц урелеп китеуе урта быуаттар эдэбиэт структураЬын куп катмарлы итэ. Урал - Волга буйы терки телле эдэбиэттэ бер терло жанрдар системаЬы е^тенлек итэ. Был системаныц уденэ генэ хас уденсэлектэре бар Ьэм башлыса, эдэбиэт закондарына буйЬоноп килэ. Э^эбиэттэ, шулай ух, дини-дидактик жанрзар?ын, о^твнлек итеуе ку^этелэ» [37, 83]. Шулай итеп, шэжэрэлэр^е, гарихнамэлэр?е, тэуарихтар^ы Ьэм сэйэхэтнамэлэр^е тарихи-функциональ жанр^ар фонында тыуран жанр?ар итеп харау махсатха ярашлы. Был осрахта ошо жанр^арзыц Консырыш э^эбиэте менэн тыры? бэйлэнгэн булыуы тары ла асыхлана тешэ. Кэнсырыш э^эбиэте йогонтоЬонда тыуран хомартхылар тарихи-э^эби сЬункциональ жанр?ар буларах айырылып тора.

XVI - XVIII быуаттарза башхорт я?ма э^эбиэтендэ -башкорттар?ьщ ырыу-тарихын сарылдырран шэжэрэлэр^э, башхорт тарихын бэйэн иткэн тэуарихтарза, айырым кешелэр?ец юл >13 мал ары. рэуешендэге сэйэхэтнамэлэр^э, эпистоляр публицистикала милли э^эбиэттец дейем терки агымынан экренлэп айырылыуын, донъяуилых, тарихилых, конкрет ерлек Иы^аттары менэн характерланган билдэлэре беленэ Ьэм нырына барыуын ку^этергэ мемкин. Был осор Ьуз о£талары башхорт тормошонон, хайЬы бер яхтарын, автор?арзыц у? биографиялары менэн бэйле тормош материалдарын э?эбиэткэ индереу^эре, у? заманыныц теге йэки был мэсьэлэлэренэ хагылыу^ары, реаль шэхестен, уй-хистэр донъяЬын асых сарылдыра башлаузары менэн яды э^эбиэткэ купер ташлай?ар. Урта быуаттар дэуере жанр^ары функциональ, синкретик т©9 ала. Улар?ын, идеяЬы, тематикаЬы, стиле эпиклыхха дэруэ итэ. Ьу? о^таларынын, у^енэ генэ хас индивидуаль стиле, дойом идея-эстетик принциптары ку?гэ ташлана. Шэжэрэ, тэуарих, тарихнамэ, сэйэхэтнамэ автор^ары торле-терло стиль хулланып я^ран осрахта ла, бер ук ижтимаги идеалга хе^мэт иткэн Иу? о^таларыныц ижадында дойом идея-эстетик принциптар ята.

Уларзьщ идея-тематик узенсэлектэре туракындаил Ьу??е шэжэрэлэр?эн башлайых.

ТСара Табын баигкорттары шэжэрэЬенец идея-проблематик узенсэлектэре уныц стилен дэ билдэлэй. Йылъя^мала шундай юлдар бар: «.Исэн хан "Казан ханларындан булБан Чуртмах ханБа буйсы н Бан. Анын, йорто Жилем хэрйэсе булган. Ул хэзер Чохор а у ылы диб мэБруф. Чокор ауылы янындагы «Сырган кул» дигэн мэшЬур урын Исэн хан менэн Чуртмах ханнын, мэрэйгэ атышхан урыннары. Мэрэйгэ Исэн ханнын; уил тейгэн. Чуртмах шуца намусланып ике арасында ла талаш булып, Чуртмах хан естенэ гэскэр алып килэм дигэч, Исэн хан да халыхлары белэн хурхып, гэскэр килтермэс борон монын, узен ултерэйек диб, шунда Чуртмах ханы ултергэннэр. Исэн хан соцыннан, Казаннарнын, уч алыуындан хурхып, Рус дэулэтенэ барып буйсынып, соцындан мэхкум булып халганнар. У л урын хэзерге кендэ лэ «Сырган кул» диб аталып, «Исэн ханнын; угы тешкэн ер» диб йоротэлэр» [56, 164-165]. Был шэжэрэгэ Башхортостандыц Рус дэулэтенэ хушылырынан алда, XVI быуаттын, тэуге яртыИында башхорттарзын, ТСазан хандары менэн ки^кен менэсэбэтен курИэтеусе тарихи ерлектэ, башхорт ханы Исэн менэн ТСазан ханы Чуртмах араЬындагы херэш хахында халых хэтерендэ Иахланган легенданын, бер варианты килеп ингэн. Шэжэрэнец стиленэ килгэндэ, керэш ситуацияЬын тасуирлаганда, автор э^эби Ьурэтлэу сараларын хулланмай тиерлек. Ул документаллеккэ таяна, вахигаларзы доре^локкэ, ысынбарлыхха нигезлэнеп сагылдырырга тырыша. Бында факт та, тарих та, вахига ла те^мерлэнэ. Шэжэрэ халых Ьойлэу теленэ яхын.

Берйэн, ТСыпсах, У£эргэн Ьэм Тамъян ырыуы (ете ырыу) башкорттарыныц шэжэрэЬендэ лэ хаким алышы тэь^ирле тасуир ителэ. Ми^алдар килтерэйек: «.Йэнэ солох бэгдендэ Бирдебэк, солтан Мансур нэЬер Иделнен, ике тарафынан мокамир очен ук атдылар. Ьэр икесе бдаэйэт тирандас эмирлэр иде. Ьэм Ьэр икесенец уклары Иделнен, утэ жанибецдэн улан юлларньщ кэлдегендэн утэр инде. Бейлэ Бэширэт илэ бер ай микдар карарланып кируйэ дунделэр, йэрнн мэмлэкэтлэренэ кайтдылар» [56. 30-31]. Шэжэрэнец топ темаЬы - халыклыц ижтимаги 1 о р мошон дары ки^кен моменттарын, халытстын, рухын сагылдырыу, халык образын тыу^ырыу. Тарихи шэхестэрзен, исемдэрен телгэ алыу, улар?ыц холок-фигеле менэн таныштырыу килэЬе шэжэрэгэ лэ документаллек о^тэй. Текста халытс Ьойлэу теле о^тонлок итэ. Борйэн, ТСыпсак, У^эргэн, Тамъян ырыузарынын, уртак (ете ырыу) шэжэрэ!1ендэ Рус дэулэтенэ кушылыу акты тарихи йылъязмаларзагыса кы^ка Ьэм аных итеп эйтелэ: «1552-че йыл у! кэбе ре не н, 2-че кенендэ Рус жэмэгэтлэре "Казан шэЬэрен алмышлар Иэм йортлар бина кылмышлар. Вэ бэрдэ 1554-че йыл башкорт исемлэнмеш дурт ырурдан, йэрни усэргэндэн Бикбау кенэз Таукачов, ТСыбчактан Мешэуле "Кара ТСужак кенэз, Боржэндэн Иске бей кенэз, мэзкур дурт ырурдан олур кенэз Ибан Василичкэ Казан шэЬэренэ сакылырыб барыб, Русиэ шаЬы рэдел иршим дию. Богзелэре Бусай хандан, вэ бэгземен нугай мырзадан, йэрни Бирган бай Актушдэн жэфалар курмэкемездэге, гэделлеклэре куклыкдан, жэберлеклэре су клык дан мэзкур Бусай ханны, бей Актушне Русиэ ханы Иван Василичкэ тотоб бирдек» [56, 75]. Был шэжэрэлэр?э саф бапгкорт Ьун^эренэн башка, «кенэз», «мэзкур» кеуек узлэштерелгэндэре лэ осрай. Бындай куренеш терле халыктар мэ^эниэтенец бер-береЬенэ бэйлэнешен Иэм утеп итеуен курЬэтэ. Башкорттар^ын, яклау э?лэп, «гэделлеклэре юкльждан»

Русиэ ханы Иван Василичкэ» мерэжэгэт итеузэре комарткыныц идея-проблематикаЬын билдэлэй.

Рус йылъязмаларында Иван Грозныйзыц ТСазанды алгас, терле халыктарга, шул ирэптэн - бангкорттарБа ла у? ихтыярзары менэн рус дэулэтенэ кушылырга ендэп я^ан грамоталар таратыуы хг.хында эйтелэ [63, 26-28]. ШуныЬы ла меЬим: бангкорт шэжэрэлэрендэ батшаныц был грамота кагыззарын алыузы тасуйрлау менэн бергэ, кайЬы берзэрендэ ул грамотаныц теркисэгэ эйлэндерелгэн тексы ла документ рэуешендэ индереп ебэрелгэн: «К а за н да дошман ецелде, "Казан ханлыгы емерелде, каршы торган дошманларга тейешле язалар бирелде, калганлары Иэммэсе садэкэтлэрен гэдер идеп мицэ табир булдылар. Ботен "Казан ханлырына караган вак халайыклар, аньщ шаркындары башкорт вэ ■канате халайыклары узецезнец ер-мал вэ жаннарыцыз имен халыуын телэсэцез, уз ихтиярыгыз илэн мицэ килеп садэкэтецезне рэрез идеп, буйсонуыцызны иглан кылып суз бирецез» [56, 539]. Грамотанан альютан цитаталар идея-художество яктан шэжэрэгэ документаллек, етдилек ертэй. Рус дэулэтенэ кушылыузыц ыцрай я ктарын тасуирлау теманы билдэлэй. Авторзыц теле Иурэтлэу саралары менэн сыбарланмайынса, теп тема укыусыга туранан-тура эйтеп бирелэ.

Теге йэки был ырыузыц шэжэрэлэрендэ Башкортостан, башкорт халкы тарихындагы берзэм дэулэткэ ойошоу менэн бэйле зур вакига Ьэм уныц эземтэлэре, быга халыктыц карашы сагыла. Башкорт ырыузарыныц XVI быуат уртаИында уз ихтыярзары менэн Рус дэулэтенэ кушылыуы башкорт халкыныц сэйэси, ижтимаги Ьэм мэзэни тарихында Ьынылышлы Иэм хэл иткес этап булып Ьанала. Был вакига зур тарихи эЬэмиэткэ эйэ: башкорт ырыузары таркау йэшэу?эн h9M терло ханлыхтар и^еуенэн хотолоп, бетен бер халых булып формалашып етеу мемкинлеген ала. Ихтисади Ьэм мэ^эни йэИэтенэн алра киткэн Рус дэулэте менэн берлэшеп, Башхортостан территорияЬында йэшэгэн куп халыхтар кин, уреш юлына сыра, у? к^мышын куп миллэтле Рэсэй халыхтары менэн мэцгелеккэ бэйлэй, ижтихмаги-тарихи берлек, дурлых, туганлых ептэрен ныгына. Башхорт ырыу?ары тарихын бутэн ырыу-халыхтар тарихы менэн тырыз менэсэбэттэ яхтыртырра тырышыу, ырыу^ар^ын, берлэшеуе, халыхтар^ын, туранлых, татыулых, ирек есен керэшеу?эренэ ?ур иртибар итеу шэжэрэлэргэ демократик, патриотик Иэм интернациональ рух, публицистик Ьэм эпиклых Ьы?аттары бирэ.

Шэжэрэсе халых ижадына иркен таянып эш итэ. Йылъя^ма всей халых ижады - у^енсэ бер сыранах та, меЬим стиль Иы^аты ла. Йылъя^малар^ын; 6opoHFo заман хэл-вахоталарына хараган тэуге елешендэ йыш хына миф, легенда, риуэйэт рэуешендэге фольклор мате риал дары ертенлек итэ. Шэжэрэлэр^ен, Ьуцырах дэуер - XIV— XVI б ыуаттар вахигаларына хагылышлы елештэрендэ тарихи факттар йышырах куренэ: улар^а ла хикэйэлэу, фаразлау, та су и рл а у кеуек художестволы фекер формаЬы куберэк осрай. Бына Юрматы ырыуы шэжэрэЬенэн бер урнэк: «Чьщрыз хан заманынан ■калган ханлар мэглум булсын. Асыл юрматыларныц урланнары(ндан) Тухал Шэгэли бейнен, ыругы бик куп ечон, барча халыклар би дэйеп эйтэлэр. Борон заманда бу ердэ Нугай ирде. Зэй, Шишмэ дигэн ерлэрдэ Ьэр тарафдан кучеп йорерлэр ирде. Анча нэгэЬ ул ердэ бер аждаЬа йылан бэйдэ булды. Шунан соц ул йылан гэйеп булды. Халайых аманда халды. Ул заманда Эмэт Хэмэт дигэн ханнын, хул астында тордылар» [56, 27]. Был е?ек буйынса шэжэрэнед лексикаЬы 1юйлэу теленэ яхын, тигэн

ЬырымтаБа килэбед. Антропонимик, топонимик Иуддэр (Ну гай, Шишмэ, Эмэт Хэмэт И. б.) йылъядмала саф башкортса бирелгэн. ТСомарткыла касандыр хан замандарындагы хэл-вакигалар мифик формала яктыртыла. Быныц есен аждаЬа йылан образы кулланылган. Был элемент башкорттардыц боронго м 11 ф о л о г и я И ы н а н йэки миф формаЬында телдэн телгэ Иейлэнгэн шзжэрэИенэн ингэн элемент тип тэ карарга мемкин.

Шэжэрэнец каШш бер елештэре стиль ярынан цокументаллеккэ дэруэ итэ. Тарихи элементтарды тикшергэндэ, баш корт халкыныц тотош тарихына, уныц мэдэниэтенэ кагылышлы терло факттарды игтибарра алырга кэрэк. Улар автордыц эйтер Ьузен, тел тебен сагылдыра. Мэ^элэн, килэЬе едектэ берлэшеу, ду£ нзшэу, ер мэсьэлэЬе комарткыныц идеяЬын тэшкил итэ. Текстан озоктэр карайык: «.Безгэ бу ер лайьгк ирмас диб сансыз нурай и о чар булдылар. Эммэ ярлы-ябьгк Бурнак бейгэ килеп эйттелэр: якшы вакытта бергэ тордык, имде заман яман булгач, безне канда хуйып китэсез, канда барайык, диб бик ялбардылар ирсэ, Бурнак бей кучмэс булды. Ошбу нугайдан калган буш ерлэрдэ ремер сорде. Идел буйларында Ьэм урманларда бал корто илэн, суда кондоз илэн, яланда сусар, телке илэн хэрэкэт итеп, гэни булдылар» [56, 28-29]. Куренеуенсэ, Илгэ АкЬак Тимердец Иожум итеуен, Нугай урдаИы заманындагы хэл-вакигаларды бэйнэ-бэйнэ Нойлэу шэжэрэгэ тарихи конкретлык Ьэм реаллек сифаттары е^тэй. Лэкин шулай да унда тарихи ядмага хас документаллек, тарихилык урынына якынса хикэйэлэу, дейем рэуештэ Ьейлэп биреу ысулы остенлек итэ. ТСайЬы бер хэл-вакигаларды Ьейлэгэндэ шэжэрэ авторы ысын мэгэнэЬендэ хикэйэсегэ, Иуд ортаЬына эйлэнэ. Элеге шэжэрэнен, тубэндэге тексы, мэ^элэн, бетенлэй художестволы э<рэр те^еи ала: «Бер заман йыл кытлык булды. ТСыш бик озак булды, оч йылгача йылкы, куй бетто. Игенлэр Ьич уцмады, куп халайыклар дэрмансыз булдылар, вэ куп халайык ач-ялаотач булдылар. Нурайлар жыйылыб кицэш кылдылар. Боронро аталарымыз Кубандан килеп ирде, ер-су дип, салкын ер, салкын су эстэб килгэнлэр, эммэ кыш сыуыры кон эсселегендэн яман, имеш» [56, 28-29].

Ялан-Берйэн ырыуы башкорттарынын, «мэктуб телмэре» рэуешендэ я^ылран шэжэрэИе - формаЬы, тезелеше Иэм стиле мснэн шулай ук бик у^енсэлекле комарткы. «Мэктуб телмэре» атамаЬы у?е ук унын, асылын ацлата: унда Ьэр быуын у? ырыуыньщ тарихын, у? кургэндэрен, тормошон у?е я?ып барран. У? исеменэн хэл-вакигалар^ы рибрэтле эпизодтар, тамашалар аша пэнле итеп бэйэн иткэн. ТСомарткыла фольклор элементтарыныц пыш осрауы айырыуса кы?ыкЬыныу уята. Тэуге быуын — башкорт Рэббэс улы Рабдулла уценен, йэшлэй етем калып, бер а? Ьабак алрандан Ьуц балалар укытып йероуен, шунда ка?ак кы^ына ейлэнеуе хакында я?а ла, а?ак кайныЬынан байтак йылкы, Ьыйыр, куй малы алып, тыуган ярына кайтып тешоуен хэбэр итэ. «Шунан малларымызны эйдэшеп кайтып китдек. Тумаларым каршы алдылар, - тип я?ыуын дауам итэ. - Мона йэтим бала калай кайтды» дип кыуаныштылар. "Кайтып ун кон торрач да, бер куйны суйырра, балага исем кушырра улдым (юлда катыны ир бала таба). Исем туйына тумаларымны йыйдым. Баланы алга килтереп салгач, мулла бабай: «Кем дип кучабыз?» - дип минэн сорады. «Мин белмэйем, агалар белэ», - дидем. ТСаршы барып алган Мехтэр а гай: «Мин бу балага Бабдулла курешкэч дэ исем кушдым», - дип кол он ебэрде. Агайлар да келделэр, безнен, Мехтэр мулла икэн» дигт. Мулла бабай сорады: «Ни хушдыц», - диде. Бабдулланы кургэч дэ, хотлойылга чыккансыгыз икэн дип, бэрэкалла дидем. Мэхкум курсэгез, бу баланы «ТСотлоюл» тип кушайык» диде. Мулла бабай: «Бэрэкалла, - диде. - Бик матур исем. Юл булэге тигэн мэрэиэгэ тура килэ» [57, 110]. Уз тормошон, раилэ хэлдэрен, тотош ырыу я^мьинын уз исеменэн - беренсе заттан тасуирлап языуы менэн был я^ма шэжэрэ, традицион стиленэ караранда, башкасарак Teç ала, — ысынлап та мэхтуб телмэренэ эйлэнэ.

Ялан Берйэн ырыузарынын, хеньяхха Юрматылар араЬына нисек кусеуен Ьейлэгэн бер езокто харайых: «Без ечебез дэ атха атланып бардых. Ихатага атларны бэйлэп хуйдых. Хэдрэт алдан чыхты да ихатада тора. «Мосафир син хайсы хэрйэдэн?» - дип сорады. Бэн яуап бирдем: «Без Ялан Боржэн ыруры», - дип. Шунан хэдрэт бэне узенэ ейдэде. «Ярай, хэдрэт, бэн юлдашларымнан айырылмайы», - дидем. «Бэли, - диде хэдрэт, — юлдашларыцны да алып бар», вчэулэп ат етэклэп бардых. Хэдрэт бик яхшы аухэт эзерлэгэн. «Мосафирлар, нисэбэп илэн килеп ч ы к т ы F bi з ? » - диде. «Хэдрэт, ер эзлэп йорейбоз», - дидек. Хэдрэт эйтде: «Мона ике-ес мил хэдэре ердэ, сез бит башхортлар, мал yr.iapFa бик яхшы урын бар», - диде. «Хэдрэт, без ул урынны куреп килдек, - дидем. - ТСалхаш башхортлары эйткэч, барып харадых. Безгэ дэ охшады», - дидем. Хэдрэт: «Килегез. Безгэ юлдаш булырсыгыз, - диде. - Мосафир егет, хайда ухыдьщ?» -дип миндэн сорады. Бэн яуап бирдем: «Сурэнле буйы оченче Усэргэндэ», - дидем. «Бэли, - диде, - Рэхмэт. Шафи хэдрэтдэ укырансыц икэн» [13, 110]. Шэжэрэнен, был елешендэ мэхтуб стиле Ьахлана. Бында хикэйэт, художестволы Ьурэтлэу стиле ортенлек итэ, диалогтар йыш кулланыла, айырыуса драматик ситуациялар диалог формаЬында тасуирлана. Шунлыктан ул художестволы эзэбиэткэ якын тора. Урзэ килтерелгэн миралда XVI быуат уртаЬында Башкортостанда килеп тыуган ауыр хэлдэр Ьэм ин, киркен сакта ла йорт-илен ташлап китмэгэн башкорт ырыузарынын, хэле, тормошо асьгк итеп Ьейлэп бирелэ. «Килегез. Безгэ юлдаш булырсыгыз» тигэн юлдар шэжэрэнец идеяЬын асык сагылдыра. Ото вакигаларзыц тере шаЬиты булган кеше генэ уларзы тулы, драматик итеп тасуир итэ алыуы мемкиндер.

Шэжэрэлэрзэ йыш кына диалог, эцгэмэ формалары кулланыла. Йылъязманы тозеусе теге йэки был вакигага халыктыц менэсэбэтен, карашын тура телмэр формаЬын кулланып, унын, уз Ьуззэре менэн бирэ. Мэрэлэн, урзэ карап уткэн мэктуб телмэре рэусшендэ язылган Ялан-Берйэн башкорттары шэжэрэЬендэ был узенсэлек уцышлы кулланылган. Юрматы ырыуы шэжэрэЬендэ лэ шундай юлдарзы курергэ момкин: «.Халайыклар эйтделэр: «Имде бу ердэ кышлык йорт урны бар, эчмэлек суы бар, оялы беркоте, куяны бар, суда кондозо бар, урманда йегерок телкосо бар Ьэм сусары бар, Иэм камасы да бар», - дип шат булдык. «Имде шул ерлэрне тубэ-тубэгэ ясапян Иэм ерлэрне булеб бир» диделэр Ьэм «бер-беремезгэ олуг» кэрдэшлэремезгэ татыу халык очен кеч итешмэскэ шарт языулар язышайык» диделэр. Эммэ бэн Тэтэгэч мырза эйтдем: «Бик хуш булыр», - дидем [56, 169]. Бында Рус дэулэтенэ кушылгас, ерзэрзе ырыу-ырыуга булеп биреузэр, тыуган ерен, тэбигэт байлыктарын мактау сагыла. Тажетдин Ялсыболов тарафынан язылган Эйле ырыуы башкорттарынын, шэжэрэИендэ кызыклы бер эцгэмэ, хикэйэт килтерелэ: «Кубан йортона бардым, бер карт кемсэнэдэ кунак улдым. Соэл кылды: «Ни ерлек фэрзэндэнсен,?» - диде. Бэн эйтдем: «Болгарлых иштэкмен». -дидем. "Карт эйтде: ТСанхы ыругалых сэн?» Мэн эйтдем: «Эйле ыругымын», — дидем. «Алтмыш холахмы сэн, йэ хомыймы сэн?» -диде. Бэн эйтдем: «Белмэмез, эммэ атамдан ишетдекем. Эйле ырутмэн». — дидем. "Карт эйтде: «Тынышданмы сэн, йэ Коштаймасданмы сэн?» Бэн эйтдем: «Тынышмын бэн». ТСарт эйтде: «Белмэсэц, эйтеб бирэйем, - диде. - Бабан, Сэйдэш аура чыхмыш, утыз болан атмыш. Анын, холахларын угырлаб, бабац Тыныш 5ешермеш. Шул жэЬэтдэн бабаца «Алтмыш -колах эйлесе» диерлэр. Йэнэ ТСоштаймас бабан, Сэйдэш илэн аура чьгкмышларында, дурт кондоз утермеш. Анын, берэусен угырлаб, хомга куммеш. Шунын, очен «"Комой эйлесе» улмышлар». Бэн бу харыйныц зирэхлегенэ Ьэзэр афариннэр ухыдым. Безгэ тоб баба Тынышдыр» [56, 169]. Диалог рэуешендэ тезолгэн был елеш шэжэрэ стиленэ халыхсанлых о^тэй, халыхтын, эцгэмэ формаЬы художестволы сэсмэ э^эр стиленэ кейлэнэ.

Башхорт шэжэрэлэренен, э?эби э^эр^эргэ хас у? стиле — шэжэрэ стиле бар: ул бер олондан таралган агас ботахтары Ьэм лпрахтары рэуешендэ тозелгэн ырыу быуындарынын, исемдэр тезмэЬенэн тора. Йэки был те^мэнзн Иун,, йэки алда ошо ырыу тарихында булып уткэн вахдоалар^ыц язмаИы - шэжэрэнед тексы килтерелэ. ТСайЬы бер шэжэрэлэр^э айырым текст булма^ха ла момкин — исемдэргэ бэйле хы£ха гына мэглумэт бирелеуе ихтимал. Шэжэрэлэр?ец башланышы, рэ^эттэ, дини йэки ярым фантастик, мифологик легенда йэки риуэйэттэрзэн тороусан. Унан Ьуц исемдэр те^мэИе теркэлэ. Генеалогик те§мэ теге йэки был исемгэ бэйлэнешле хэл-вахигалар, тарихи факттар менэн аралаштырып бирелэ. Ул мэглумэттэр, рэ^эттэ, «белен,», «мэглум булсын», будыр» Ь. б. тибындагы Ьузбэйлэнештэр менэн бирелеусэн. Рэ^эттэ, был стилистик трафареттар автор тарафынан меЬим, эЪэмиэтле тип ирэплэнгэн хэлдэр, тарихи вакигалар, менэн таныштырыу алдынан кулланылган. Мэрэлэн, был алым «ЬуцБы Ьартай» тсомаргкыЬында осрай. Автор бындай типтагы Ьузбэйлэнештэрзе йыш кабатлай: «Мин бетэ булБанды Иейлэп бирергэ телемде мэжбур итермен», «Бетэге? ?э тьнцлары?!», «шулай булды», «тыцлагы? барыБЫ? за!», «Ие^гэ балаларым хакында •юйлэйем», «мин эйтэйем», «эй, агай^арым! ЙылБа буйында уркэн йош курэнде кургэнге? бармы?». , «шунан.», «я хо^ай, сабырльж бир», «мин Ье^гэ эйтэйем», «якшы булды», «тик мин Ье?гэ эйтэйем». Ин, азактагы: «Мин улэм. БулЬын шулай». — тигэн Нуззэр асылда хальж менэн хушлашыу булып кабул ителэ [40, 58]. Автор тарафынан кулланылБан Ьурэтлэу саралары тотош эсэрзед тел-стиль у?енсэлектэрен билдэлэй. Текста укыусынын, иртибарын йэлеп итеу максатында мврэжзБЭТ алымы орта кулланыла. Ошо морэжэБЗт стиле текстын, башынан а?аБына тиклем Ьакланып килэ. Бындай трафареттар Тажетдин Ялсыболов кулы аша уткэн шэжэрэлэ лэ осрай. Миралдар килтерэйек: «Тажетдиннен, угланларына васыйэте будыр» Ь. б. [56, 170]. Бапгкорт шэжэрэлэренен, стиле я^ма э?эбиэттэн Ьэм халык ижадынан килгэн жанр формаларын бик ецел у^лэштерэ. БоронБорак дэуер^е байкаБанда, шэжэрэлэр^э куберэк миф, легенда, риуэйэт кулланыла, э тарихты хикэйэлэгэндэ йыш кына хикэйэт, кисса менэн эш ителэ, тарихи я^ма кеуек конкрет дэлил, сыБанактарБа таяныла. ТСайЬы бер шэжэрэлэр^э эпос, риуэйэт элементтары реалистик хикэйэлэу стиле менэн урелэ, сэсмэ форма те^мэ форма менэн аралаша. МиралБа Тамъян-ТСатай ырыуы башкорттарынын,

Эмин, ИманБол ауылы нэ^елдэре шэжэрэИен килтерергэ мемкин. Унда «Сура батыр» эпосы элементтары зур Бына урын тота. Нэ^ел осо Суранын, атаЬы Нарыктан башлана: «.Имеш, Норек байныц жылкысына бер арыслан эйэлэшкэн. Ьэр кон бер жылкыны ашап китэр бултан. Соц Нерекбай «купме ашар икэн?» диб уз ихтыярлы илэ Ъэр кен бер симез жьигкыны арыслан ята торБан ергэ алып барып бэйлэп ашатыр булБан. Кеннэрдэн бер кен колон вакытында буре тартып уцалБан бер симез бейэне алып барып бэйлэсэлэр дэ арыслан ашамаган. Буны кургэч сынчыл Нерекбай «ТСаскырдан калБанны арыслан жимэс» мэкэлен эйткэн. Соц арысланга икенче бер тыу бейэне китереп бэйлэгэч, шуны ашаБан да арыслан уз юлы на киткэн.» [13, 439]. Шэжэрэлэге ары^ланБа бэйле эпизод бьшда эпик сюжет ЬнязьтБЫнда тэрэн эстетик мэгэнэгэ эйэ. Сура батыр сюжеты шэжэрэ эсендэ булБан хэл-вакиБаларзы Ьейлэгэндэй, тарихи-реаль итеп хикэйэлэу формаИын ала.

Шэжэрэ йезендэге тарихи-эзэби комарткыларзыц береЬе -Мэм бэт шэжэрэЬе. Ул башка функциональ э^эби э^эрзэрзэн бетен бер тарихты Иэм бер нисэ быуын кисергэн вакигаларзы эсенэ алБанлыБЫ менэн айырылып тора. Бында фольклор элементтары Ьэм китап саралары йэнэшэ килэ. Бына, эйтэйек, Йэрмехэмэт исемле башкорт Ьалдатыныц хэрби тормошонан бер куренеш: «Йэй коне Бэскэр Эйек буйында лагерза ятканда, Циалковский губернатор: «Ну, Йэрмехэмэт ТСайыпов, ка^нага фэлэнсэ ат кэрэк. Мин Ьинец кулыца акса бирэйем, Иин башкорттардин ярарлык ат, айрырзар алып, аксаЬын тулэ лэ алтакн аттарзы мицэ ебэр», — тигэн. Шунан ТСайыпов: «Ярар, мин ярарлык ат, аЙБырзарзы алып ебэрермен, лэкин акса Иинец кулда торЬон, малына карап, хакын у?ен бирерЬен», - ти. «Аксаны ницэ алмайЬыц?» - ти Циалковский.

Эгэр акса миндэ булИа, сомнения итерИец», - тигэс, Циалковский: «Слышите, господа, Йэрмехэмэт ТСайыпов ни тип эйтэ бит», — тип ТСайыповтын, аркаЬынан Иейде, ти. Шунан ТСайыпов У^эргэн, Тунгэуер, Берйэндэн йореп, ярарлык ат, айгырдарды Ырымбурга ебзреп, Циалковский уде аксаЬын тулэп торган. Шулай турэлэргэ катышып, хедмэт итеп йерегэнендэ кара яБа гына кейеп, кун каптырма быуып, шашкаЬын биленэ тагып йерогэн. Башында картузы, е<ртендэ йунле пальтоЬы булмаЬа ла, хокумэт кашында кэдере хис кемдэн кэм булмаган, бэлки уденен, катарындан артык булган. Илен курсыган - ил агаЬы булыр, илен борсоган - ил буен гаИы булыр» [57, 129-160]. Мэмбэт ырыуы шэжэрэЬе эдэби градицияларды удлэштереусе тарихи-эдэби комарткы булыуы менэн утэ киммэт. Мэмбэт ауыл-ара тарихын, кенкурешен, бер нисэ быуын тормошон, биографияЬын Ьейлэгэн был ифрат дур шэжэрэ уденен, бай йокмэткеИе, катмарлы структураЬы, тел-стиль тедолоше менэн шулай ук уденсэлекле ядмага эуерелэ. Унда терло быуын кешелэре тормошона бэйле вакигалар айырым и^тэлектэр, кыдыклы, гибрэтле хэлдэр рэуешендэ ойоша. Улардын, Иэр береЬе уде бер бетен ки^эк эпизод, хэтирэ те^ен ала. Урдэге едек быныц асык ми^алы булып торорлок. Куп хэл-вакигаларды йэйелеп хикэйэлэу, монолог, диалог сараларын иркен кулланыу, мэкэл, эйтемдэр менэн бидэп барыу, шигыр, йыр цитаталарын кушып ебэреу Ьэм башка алымдар стилдэр менэн тэбиги урелеп бара. Мэ^элэн: «танылган ердэ ир Ьыйлы, танылмаган ердэ тун Ьыйлы», «илен курсыган - ил агаЬы булыр, илен борсоган - ил бу^агаЬы булыр» Ь. б. Шулай итеп, был ядма ысын мэгэнэЬендэ дур эдэби-тарихи комарткы югарылыгына кутэрелэ. Мэмбэт шэжэрэЬе башкорттардын, кантонлык осорон, шул замандагы кантондар, батыр^ар йэки акЬахалдар тормоштарьшдаБЫ тсы^ьж йэки Бибрэтле хэлдэр^е саБылдыра. Ул традицион шэжэрэ стилендэ туБел, хальж хэтерлэп Ьейлэп килгэн хэл, теге йэки был шэхестед хэтирэЬе рэуешле быуын-быуын итеп тсаБы^Ба теркэлгэн. ТСомарткы боронго традицион шэжэрэнец ярым э^эбиэтлэшэ барыуын сагылдырыуы йэЬэгенэн эИэмиэтле.

Шэжэрэгэ героик эпос, кобайыр, йыр, афористик ижад, хатта йола фольклоры элементтары ла иркен утеп инэ. Улар был я^ма ткомарттсыны йокмэтке Ьэм форма йэИэтенэн хальжсанльж элементтары менэн байыта. Ми<ралБа ТСараБай-ТСыпсатс ырыуы шэжэрэЬен килтерергэ момкин. Уныц у^эгендэ Берйэн Иэм ТСыпсатс ырыузары, шул исэптэн ТСарагай-ТСыпсатстар араЬында киц таралтан Кусэк бей эпосыныц теп мотивы Ьэм сюжет Ьы?ыбы ята.

Бу Бабса-к бей Тура ханныц кызын алБан ирде. Хатыны а та йортона кайтыб китте. ТСарахоломбэт (уны) алырта хас итде. Ул хатын: «Бармаймын, иремнец дошманы сэн булдыц, бэн сэцэ барыб, барын кыямэт кенендэ иремэ нэ жауаб бирермен», - диб бармады. Атасы йортона кайтды Иэм узе корсаклы иркэн. Бу (ни) Харатсоломбэткэ белгертмэде. У л корсахдаБЫ бала ай кененэ етди Нэм донъяга килде. Бер улыг туБды.» [56, 110—111].

Хальж ижадьшдаБЫ Кусэк бей эпосы версияларынан а йыр малы рэуештэ, шэжэрэлэ был сюжет тик реаль, тормошта булБан рэуешле курИэтелэ. Балимдар фекеренсэ, Бабсак, "К а раколомбэт, Кусэк бей^эр барыЬы ла тарихи шэхес булып, улар;}ыц ырыу тарихьшдаБЫ урыны башта шэжэрэлэ текрэлеп, а^ак улар^ыц эшсэнлеге ярым легенда рэуешен, эпос формаЬын алыуы момкин. Был фекер менэн килешергэ мемкиндер, сенки шэжэрэ, легенда Ьэм эпостар^а сюжеттса бэйле аталган ер-Ьыу исемдэренец хэ^ерге кендэ лэ Ьахланыуы шулай ук ысынбарлыкты тасуирлау?ы дэлиллэй. Тарихсылар Кусэк бей хакындагы легенда Ьэм эпостыц сыгышын шулай ук ТСарагай-ТСыпсак ырыуы башкорттары менэн бэйлэй [56, 208].

Йола мотивы «Ьуцгы Ьартай» э£эрендэ лэ осрай. Боронго Ьэм урта быуаттар?ьщ я^ма комарткылары, Кенсыгыш э?эбиэте традициялары буйынса, комарткыла автор туранан-тура. курЬэтелмэй, унын, исеме контекста телгэ алынып кына кителэ. Ьойлэусе кеше уценен, исемен баштан ук атай - Яльгк Буйнак улы. Текст буйынса уныц атаклы яугир булганы, хэрби эш, гэскэр етэклэу, hyFbini тэртиптэре, гэскэрлек йолалары менэн таныш икэне те^морлэнэ. Мэ^элэн, дошманга hbiHFaH ук йэки уле сыскан ебзреуе, яу алдынан тылсымлы hy? эйтеуе h. б. символик хэрзкэттэре Ялык Буйнак улын тап ур?э эйтелгэнсэ характерлай. Эсэр^э символдарга айырым урын буленэ. Текст буйынса башкорттарзьщ борон-борондан килгэн яугирлек сифаттарын э<рэр аша Иэйбэт итеп ку? алдына ба^тырып була, ырыу башлыгынын, кезрэтле, ихтыярлы кеше булыуы, ар?аклы hy? ofTahbi икэне адлашыла. Ул у^енэ тиклемге тарихи шэхестэрзен, кемлеген, донъяла ниндэй э? калдырганлыгын белэ, [гэр кайЬынына уценен; караты бар. «Белемде Урта Азия яктарында алганга окшай, -тигэн hbiFbiMTa яЬай М. И^елбаев. - Телмэрендэ «Сэрсэк о^талары т.ылыс Ьабына куйган акык таштар Ьымак, йондоз?ар яна», -тигэн Иуззэр бар. Сэрсэк - Ташкентка якын яткан боронго Чирчик калаЬы» [44, 29]. Был ижад емеше бе?гэ pyccaFa тэржемэлэ генэ килеп еткэн. 1935 йылда археолог, край^ы ойрэнеусе М. И. Касьянов яЬаБан тэржемэлэ э^эр^ец у? телендэге стиле, колориты, хатта якынса Ьу^лек составы pyccaFa ла утеп ингэн. Теп хэлвакигалар - башкорт ырыузарыныц АкЬак Тимер яуына каршы тороуы, баигкорттарзьщ кырылыуы хакында. Тарихтан билдэле булыуынса, был фажиБЭлэр XIV быуаттын, 90-сы йылдарында була. «Ьуцгы Ьартай» э^эренец сыгарылыу вакыты тап ошо тарихи вакигалар осоронда, тип фаразларга мемкин. «ЬуцБы Ьартай» эрэрен бетэ яклап боронБо рус э?эбиэте комарткыЬы «Слово о полку Игореве» менэн сагыштырырга мемкин. Рус э^эбиэтендз генэ тугел, донъя кимэлендэ дэрэжэле Ьэм мэртэбэле урын тоткан «С лово о полку Игореве» эрэре халык мэ^эниэте, теле менэн тыбы? бзйле. Ул ябай массалар^ыц йэшэйешен, аЬ-зарын, ырыузарзын, у?-ара монэсэбэтен, тарихи процестар?ы сагылдырыусы комарткы була рак та киммэт. Ядма комарткынын, теп идеяЬы — Игорь Святославичтын, хэрби походын яктыртыу. Эрэр^э фольклор жанрыныц ике торе - гэскэр башлыктарын, хэрби^эрзе мактау Ьэм кайрылы вакигалар^ы иркэ алыу бергэ осраша. «Ьуцгы Ьартай» )сэрендэ лэ халык ижады жанр^ары иркен кулланыла. Бында ла оло шэхестэр, яугир^эр данлана, халык я^мышында э? калдырган тетрэнгес тарихи вакигалар хакында эсенеп бэйэн ителэ. Тел-стиль узенсэлектэренец, Ьурэтлэу алымдарынын, Ьэм сараларынын, сагыулыгы, фекер?эрзен, кинэйэлеге менэн «Ьуцгы Ьартай» эрэре, бэлки, ниндэй^ер кимэлдэ ертенерэктер ?э.

Был комарткыла без йылъя^ма те^оу шарттары утэлгэнлеген курэбе?: беренсенэн, шэжэрэ элементтары бар; икенсенэн, я^ма ырыу башлыгы тарафынан сыгарылган; есенсенэн, ырыу тарихын сагылдыра; дуртенсенэн, башлыктьщ дурт быуынынын, исеме бирелгэн - Ташкай, унын, улы Бурнак, Бурнактыц улы Ялык, Ялыктьщ улдары "Кармасан менэн Сэрмэсэн. Шэжэрэ авторы уз быуынына, у?е куреп-белгэндэргэ куберэк туктала, уценен шэхси тормошо, балалары, гаилэИе, ырыу конкуренте хакында бэйэн итэ. Иреккэ ынтылыусы Иу? ортаЬы укыусыга ендэшэ, эрэре аша уценен, уй-фекер?эрен еткерэ: «Без У? урмандарыбы^зы, у? далаларыбы??ы Наклау есен яуга сыктык. Бе? кол булырга телэмэй инек» [40, 67]. Был юлдар аша автор^ыц ижтимаги мэсьэлэлэргэ вайымЬы? карай алмаБаны сагыла.

Рус йылъя^маларында Олег, Игорь, Святослав кеуек кенэздэр былина геройы Ьымак курИэтелэ. XVI - XVIII быуаттарга караган башкорт шэжэрэлэрендэ лэ халык тарихында ыцгай роль уйнаган хайИы бер ырыу башлыктарын, акЬакалдар?ы батыр^ар кеуек ололау тенденцияЬы косло. Башкорт эпик тарихи я^малары рус былиналары менэн ауаздаш. Былиналар^а уткэн заман тасуирлана: «Три годы Добрынюшка стольничал, А три годы Никитич притворотничал. Он стольничал, чашничал девять лет, На десятый год погулять захотел» [133, 96].

Миралдан куренеуенсэ, улар?ыц теп Ьы^аты - вакигалар^ьщ Новгород, Киев калаларында Владимир кенэз идара иткэн осор^а Ьурэтлэнеуе. Башкорт шэжэрэлэренэн айырмалы рэуештэ, былиналар^агы вакигалар идеаллаштырыла, ударна мифик элементтар зур урын билэй. Былиналар^а ла, шэжэрэлэрзэ лэ, тарихнамэ Ьэм тэуарихтар^а ла йыш кына ер-Иыу атамалары, герой^арзын, исемдэре тарихи ысынбарлыкка тап килэ, вакиБаларзын, хронологияЬы Иаклана. Шулай ук акИакалдар^ы, башлыктар?ы ололау XVI - XVIII быуаттар^агы э^эбилеккэ дэгуэ иткэн щма комарткылар^а, э^эби сыганактар^а зур урын тапкан. Шуларзьщ береЬе - кобайыр формаЬында я^ылган Урэргэн ырыуы шэжэрэЬе. Ул формаЬы менэн генэ тугел, йекмэткеЬе менэн дэ ысын-ысындан э^эби, шиБри э^эр те^ен алган. У^эргэн башкорттары - сырышы менэн боронБО ырыу. Был ырыу шэжэрэЬенец шиБыр менэн проза аралангкан тулы бер версияЬында У^эргэн, Мейтэн бей «у??эренец ватаны итеп ултырран Урал, Яйык Ьэм Ьакмар Ьыуыныц буйларын Ьэм урманларын вэ яланларын, ерлэрендэ булган алтын-комошлэрен у^ебе^гэ мэцгегэ милек итеп биреп, шул бирелгэн ерлэргэ уныц тэсдик итеп алып т. а й ты у есен» Сыцры? ханБа баррандар, имеш, тип я?ыла, ханга -киммэтле булэктэр алып баррас, араларынан Мейтэнде акыллы Ьэм якынырак куреп, ура бейлек Ьэм ерзэр биргэн, имеш. Уны мактап, халых ширыр сыгарБан, ти:

Илебез^э булран эш

Сыцры? ханнын, заманы,

Башкортлардин бабаЬы,

Бай Тук-саба балаЬы,

Мэйтэн тибе? бе? аны,

Хак яратмыш дан аны. [13, 30-31].

Шулай бейлек, ер Ьорап алБан Мейтэн бей^е шэжэрэсе «алп йерэкле», «халык эсендэ риззэтле» а^ыл зат итеп кобайырра Ьалып мак тай. Куп кенэ шэжэрэлэргэ хас булганса, бында ла ырыузыц а?ыл заттан икэнлеге билдэлэнэ. Шэжэрэнец эстэлегенэ Караганда, э?эби комарткы буларак, теле, ширри формаЬы, сэсмэ Ьэм те^мэ рэуеше, поэтик саралары ныгырак кызыкЬындыра. Йылъязмала фольклор традициялары якшы Ьакланган, ул кобайыр формаЬында нзылран. Рэрэп-фарсы Ьуззэренец йыш кулланылыуы уныц телен китап теленэ якынайта.

Был шэжэрэнец «Мейтэн» исеме менэн тарихи риуэйэт формаЬын алган версияЬы ла бар [9, 160-161]. Айырма шунда: шэжэрэ - терки телендэ, легенда кобайыр теленэ якыныратс. Лэкин легнедала ядма тексттын, эддэре Иаклана - бында ла гэрэп-фарсы теленэн килеп ингэн элементтар осрай. Бындагы шигырдын, беренсе яртыИы шэжэрэ менэн юлдан-юлга тиерлек тап килэ, тик тэуге дурт юлльгкта Эдэм менэн Сьщрыд хан илна телгэ алынмай. Сьщгыд тураИында сэсмэ текста эйтелэ.

Мейтэн улы У^эргэн, Нэ^еле булган у^эрмэн. Бу заманда дурт вулысы У^эргэн исемен кутэргэн. У^эргэн улы Шыгалы, Ат ябыуы согалы, "Кылып киткэн нэсленэ Ул да изге доганы. Аныц урлы Бедек бей, Мэжлеслэре тедек бей. [56, 82]. Артабан ырыу башлыхтарыныц исемдэре Ьанала Иэм улардьщ Ьэр береЬенэ характеристика бирелэ, мактау Иуддэре эйтелэ. Бына шундайдардан бер ми^ал:

Уныц урлы ТСужанак: Алтын, кемеш тумалап, Малдан зэкэт биргэндэ, Мал хисабын белалмай Куцеле белэн сыгарган Туксан мецгэ самалап [56, 83]. ТСайЬы бер исемдэр адресына тэнкитле юлдар да куренгелэй:

Алтынчы улры МэЬди Ьенэрдэ булган уртарах,

Яйых кисеп ул ята Йергэн икэн юртарах. Еденче — Кинжэбулат, Янына булмай йолап: Чикэсе бик тар, Асыуы ?ур,

Тора лисаны толап [56, 83].

Шэжэрэне те?еу?э терло кеше хатнашИа ла, шиБри стиле тезок, теле халыхсан Ьэм ябай. «Ырыу Иэм унын, тарихында булып уткэн куренекле кешелэрзец и^тэгеле алдында у^енде яуаплы итеп куреу шэжэрэ тезоусегэ халыхха ацлайышлы китап теленэн (рэрэпсэ менэн ухмаш и^ке «терки^эн») хасыура Ьюм халыхтьщ уз языу практикаЬындагы тел менэн эш итеугэ килтергэн. Был, гемумэн, шэжэрэлэр есен, айырыуса У£эргэн ырыуы шэжэрэИе есен хас булБан меИим сифат», тип баИалай Эхнэф Харисов [32, 257].

Урзэ билдэлэп киткэнсэ, ХУ1-ХУШ быуаттар башхорт эпик комартхылары башха стилдэргэ, э^эби йунэлештэргэ ниге?лэнеп ба рлыхха килгэн. Э^эби-тарихи функциональ жанр^арынын, береИе - тэуарих я^маларына айырыуса Рэшит-ет-диндец, ТСадир Бэлизец, аноним автор^ыц «Сыцрызнамэ» хомартхыЬынын, йоронтоЬо кесле була. Мэ^элэн, «Жэмир эт-тэуарих» («Тарихтар йыйынтыры») кита бы - донъя тарихын, бигерэк тэ урта быуаттар^ары терки-монгол хэбилэлэре тарихын тулы яхтыртхан э^эр. Ул куп халыхтар араЬына таралып китэ, шул и^эптэн башхорт э^эбиэтенэ лэ килеп инэ. ТСадир Рэли^ец «Жэмир эт-тэуарих» исемле функционаллеккэ эйэ булБан хомартхыЬы ?ур тарихи вахигаларзы тасуирлауы, билдэле тарихи шэхестэр?ец исемен телгэ алыуы, улар?ьщ эшмэкэрлеге менэн таныштырыуы менэн тэуарих жанрынын, идея-художество Иэм стиль узенсэлектэренэ яуап бирэ. Автор Алтын Урзанын, таркалыу, ТСазан, Себер ханльпстарыньщ, Ну рой урзаИынын, барлытска килеу тарихы вакигаларын, башкорттарга туранан-тура бэйле булран тарихи вакигалар, хандарзыц генеалогик тезмэлэрен, эшмэкэрлектэрен теркэй. Ул олеш Урус хан, Туктамыш хан, Тимер ТСотлохан, Хажи Гэрэй хан, Иде го бэк, Ших Мамай, Исмэрил, Йософ, Ямгырсы тигэн нурай мырзалары Иэм башкалар тураЬында тугыз «дастан» йэки тэуарих я;зма булектэн гибэрэт. Э<?эрзэ нэ^ел генеалогияИы, тарихи натсикалар Ианалып кителэ. ИГунлыктан уньщ жанрын тарихи хикэйэ йэки риуэйэт тип билдэлэргэ мемкиндер. Тарихсы М. А. Усмановтын, фараз итеуенсэ, оригиналь булектэрзен, нигезендэ элегэ асыкланып етмэгэн ниндэй?ер терки тарихи э^эрзэрзец ятыуы ихтимал [135, 52-53]. Кадир Бэлизен, «Жэмиг эт-тэуарих» Э£Эре баигкорт халык ижадынын, йогонтоИон кисерэ, шуга ла уньщ теп булектэре ике сыганахтын, - я^ма Иэм фольклор традицияларынын, кушылыуынан гибэрэт. Нугай урзаИына караган терки халыктарза киц таралган «Идегэ» («Изеукэй менэн Моразым») эпосынын, был тэуарихта Туктамыш хан Ьэм Изеукэй хакындагы дастан-булектэргэ тэь^ире зур. «Хатта уларза «Идел туцса, кем кичмэс, Идегэ улез, кем бармас» кеуек уртатс поэтик юлдар за урелеп киткелэй», - ти ¥. Хесэйенов [13, 297]. П. И. Рычков был «Жэмир эт-тэуарих»тъщ башкорттар менэн казактар араИында таралыуын курЬэтеп уткэн Иэм унын, йекмэткеЬенэ кин, генэ кузэтеу яЬаган [128, 134].

1.Беззец кендэргэ тиклем ошо жанрзагы тагы ла бер комарткы килеп еткэн. Ул - Хисаметдин Меслимизен, «Тэуарихи Болгарийа» китабы. "Кулъязманыц узендэ хезмэт XVI быуатта язылган тип курЬэтелгэн, М. X. Нэзерголов XVIII быуат азагына йэки XIX быуат башына карай тип фараз итэ [116, 76]. Эрэр Волга буйы Болгар иле тарихындагы терло легендалар, киссаларзан г0?0лгэн. Унда «Волга буйы БолгарияЬы халыктары - татарзар менэн бапткорттар тураЬында тарихи, этнографик, географик мэглумэттэр бар» [116, 57]. Эрэрзен, структураЬына килгэндэ, Хисаметдин Мослимизен, тэуарих язмаЬы инеш елештэн, ике зур кксэктэн Ьэм йомгактан - хэтимэнэн тора. Инештэ автор сыганактар менэн таныштыра, китаптьщ касан язылыуы хакында хэбэр итэ, максатын билдэлэй. Был алым комарткыга етди тон остэй. Беренсе булек борото гэжэйеп хэлдэр, ер йезе, кук, климат, ай-йылдар, терле тарихи, географик, этнографик Ьэм астрономик мэрлумэттэрзе бергэ аралаштырып, легендаларга Ьэм киссаларра нигезлэнеп, айырым язма сыганактарга, Кенсыгыш тэуарихтарына Иылтанып язылган. Ул фантастик мэклумэттэрзэн торган булексэлэрзэн - фасылдарзан тезелгэн. Икенсе кирэктэ Болгар тарихына каиялышлы хэбэрзэр, ислам диненен, индерелеуе, уны таратыусылар тураЬында, Болгар ханыныц кыды хакындаил легенда бэйэн ителэ. Эрэр уйзырмалар менэн фараздарзан рибэрэт. Уларзыц байтаиа Башкортостана бэйле. Хисаметдин Меслимизен, «Тэуарихи Болрарийа» китабы - функциональ характерзары синкретик типтагы эзэби эрэрзэр рэтенэ инэ. Тарих художестволы тасуирлау, хикэйэлэу саралары ярзамында сагылдырыла. «Айзар тураИында фасыл» йэки «Сэфэр» тип исемлэнгэн булексэлэре буйынса авторзын, индивиду аль стилен билдэлэргэ мемкин. Миралдар килтерэбез: «Бу фасыл гэрэп айларын белдерер. Бер айда еч йез илле дурт кен. Фарсы елыннан унбер кенгэ кыскарак. Гарэплэрдэ ел башы, эммэ иранлыларда ел башы нэуруз, ягъни Хэмэл - Март аедыр. Гарэпчэ исем куюныц сэбэбе шулдыр ки, сириялелэрдэ Ьэм грекларда эувэл исеме «Дэнбас» иде. Мехэррэм булуы шулай булды: Гарэптэ ике падишаЬ сугыштылар. Берсенец исеме Гамир, икенчеенец Сафуан иде. Бу Гамир гаять гыйлым-хикмэт иясе иде. Сафуан жицеп Гамириы утерде, э халкын эсир итте. Шатлыгыннан бу айныц исемен Мехэррэм куйды. Узенец кул астында булган гарэплэргэ сугышиы хэрам калды. Шуца курэ бу ай Мехэррэм дип атала» [13, 34]. Куреуебе^сэ, Ьуз ортаЬы фактик материал менэн эш итэ. ТСомарткынан йэнэ бер е?ек: «Сириялелэрдэ Ьэм грекларда эувэл исеме «Бэрнас» иде. Гарэпчэ исем куелуы сэбэбе бодайдыр ки: Гаднан кабилэсе гарэплэр арасында гаять баЬадир Ьэм сугышчан кешелэр иде. Бу айны мебэрэк куреп сугышка киттелэр. Кыскасы, бу бэни нэн кабилэсеннэн бер Габдешшэмес дигэн падншаЬнын, Кенбатышта бер дошманы бар иде. Аурупа падишаЬларыннан иде. Бу падишаЬ белэн бу ай эчендэ сугыш кылып куп крепостьларын харап итте. Жицеп гади халыкны эсир итеп, вэзирлэрен Ьэм олугларын зинданга салды. Вэ йе^лэре сары пул га п га, кезен булганга курэ бу айныц исеме Сэфэр булсын диде» [13, 36]. ТСаралган е?ектэр?э Ьурэтлэу сараларыныц терлелеген кузэтэбе?. Автор Ьуобразлы мэгэнэЬен ацлай Ьэм уцышлы хуллана. Тарихи образдар комарткыла кулланылган э^эби алымдар аша яцынан уртерелеп, э^эби традициялар?ы хасил итэ. Мэрэлэн, тарихи шэхес - АтсЬатс Тимергэ каБылышлы елештэ баштсорт легендаЬы кулланыла, уныц Болгарга походы хакында хисса бар: «.анларга Самат хан эйтде: «Эй Бараж халтсы, борон олуг бабаларымыз Бараж аждаЬаныц зыянындан тсачып вэ шэЬэрлэрен салып, ошбунда килеп йорт вэ мэкам тотоблар. Имде Бараждин кочлерэк Аксак Тимер шэЬэрнец каршысына теште, нэ кылырмыз, тиде» (Эхул Чынгызхан вэ Аксак Тимер вэ тэуарихлар. - ТСазан, 1822. - 75-че б.). Ядмалар кулланылган Ьурэтлэу сараларыныц береЬе - ендэшеу э^эргэ динамика е^тэй. Ми^ал карайык: «. Ходжа Эхмэт Йэсэуи Миртимернец дошонэ керде вэ эйде: «Эй, йегет, тизлик урзэ Бохарайа варгыл» [13, 36]. Шуга курэ китап «Тэуарих» тип аталЬа ла, ул атама тарихка Караганда эдэби э^эргэ яхын, йэрни, эдэби-тарихи йекмэткеле уденсэлекле бер жанрды хасил итэ. Хэдерге эдэбиэт гилемендэ ул шул мэрэнэлэ ацлатыла а [38, 112]. «Тэуарихи Болгарина» китабында автор килэсэк быуынра тэбигэт, йэшэйеш канундарын ацлатырра, эйтеп калдырырга тырыша. Э<?эр буйынса бындай ми^алдарды куп килтерергэ момкин: таударга, йылгаларра, ергэ каиллышлы елештэр Ь. б. Тормоштон, катмарлылыгын Иуд о^таЬы кешенен, йэшэйешен Ьурэтлэу менэн генэ сиклэнеп калмай, тэбигэт куренештэрен дэ куд уцынан ыскындырмай. «Тэуарихи Болгарийа» комарткыЬы аша бед Мослими ижадында Ьурэтлэу сараларыныц, образдар системаЬыныц, идеялардьщ, стилдец, жанрдыц Кенсыгыш эдэбиэте урнэктэренэн кусэгилеусэнлеген кудэтэбед. Айырма шунда - автор э^эргэ ижтимаги то<? бирэ.

Тажетдин Ялсырол эл-Башкордидыц «Тэуарихи Болрарийа» эсэренец 1805 йылда ядылып беткэне билдэле. Унда дойом болгар тэуарихы тасуирлана. Артабан башкорт ырыударыныц шэжэрэЬе Ьэм тарихи факттар ялганып китэ. Уларга болгар-башкорт ухъшышлыларыныц яцы исемдэре, биографиялары е9тэлэ. Э^эр сл руктураЬы Ьэм стиле менэн башкорт шэжэрэлэренэ окшаш. Автор уде эйтеуенсэ, тэуарихыныц теп сыганагы булып Эйле ырыуы шэжэрэЬе, «Дэуаир», «ФэрЬацнамэ» тигэн тарих ядмалары тора: «Эммэ без нэкел кылдык китапларныц исемлэре булдылар:

Тэуарихи дэуаир» лил-имами Тэбриз эл-Йунани, вэ «Тэуарихи ФэрЬан,» лил-имами эт-Туси, вэ «Тэуарихи Ьирмиз» лил-имами эл-Чэлэби, вэ «Тэуарихи Рэузат эс-Сафа» лил-имами эл-ЧаБми, вэ «Тэуарихи Касфарани» лил-имами эт-Тэбризи, вэ «Тэуарихи жэмасиб» лил-имами эт-Тарази, вэ «Тэуарихи эл-Чэлэби» лил-имами эл Бэгэуи-сэхиб, китаби «Мосабих» (Ялчыгол Г. Тэуарихи Болгарийа. ТСулъязма. ТТЭИ фонды, 190-191-се б.). X. Меслими авторлыгындагы комарткынын, айырым сюжеттары Иэм мотивтары бында ла осрай. Стиле тэуарих жанрыныц шартын тулыЬынса утэй. Автор э^эрзец башында ук узе менэн таныштыра, максатын билдэлэй, кулланылБан сыБанактарзы эйтэ: «Хажи Ялсыбол ублы Тажетдин узенец аслы нэселене Эдэм СафиуллаБа васил эйлэдем. Тэуарих китаптарындан карай, ижтиИади там илэн «Чьщрызнамэ»дэн карап, уземэ васил эйлэдем. Андин тубэндэге балаларымызны «ЧыцБызнамэ»дэн карап, уземэ васил эйлэдем. Тарих мен, дэ ике йоз дэ егерменче йылда, куй йылында, сонбэлэден, егерменче йэумендэ вэ ма1ш Бэрэбийэ рабиБ эл-ахыр айында ирде. Бу бэндэи эхкэр бу рисалэне тезеп, бу рисалэгэ «Тэуарихи Болгарийа» аты бирдем» (Ялчыгол Г. Тэуарихи БолБарийа. "Кулъязма. ТТЭИ фонды, 190-сы бит). Автор ябай халык телен куллана. Донъянын, барлыкка килеуе, торки ырыу-кэбилэлэренен, реаль тарихы менэн таныштырыу э^эрзен, идея-художество узенсэлеген тэшкил итэ. ТСомарткынан езек: «.0дэм Сэфиулладин Шэйес тугды. Шэйес. туБыз йезун йыл Бумер сердо. Ьиндостанда дэфен улынды. Андин Ануш туБды. МэБлум тэуарих китапларында безгэ топ ата кече углы Мэруэндер. Мэруэндэн безгэ силсилэ килмештер. Эммэ Мэруэн Бэдэхшанда ике йоз йыл гумер сердо: батша улды, кафырф вэ мосолманы мэглум дэгелдер»

Ялчырол Г. Тэуарихи Болгарийа. ТСулъязма. ТТЭИ фонды, 192-се бит).

Тэуарихи Болгарийа» э^эре — эзэби-тарихи жанрзын, бер торе. Стиле, тезелеше буйынса, мэ^элэн, Ьуззе Э^эм Иэм Ьауанан башлауы менэн, ул рус эзэбиэтендэге тарихи комарткылары менэн ауаздаш.

Беззен, кендэргэ тиклем Иакланган Иэм килеп еткэн тарихи-функциональ язмаларзьщ купселеге айырым башкорт ырыузарыныц тарихы Иэм шэжэрэЬе рэуешендэ тезелгэн. Улар араИында дейом башкорт тарихын яктыртырра ынтылгандары ла осрай. Шул йэИэттэн шартлы рэуештэ «Тэуарихи башкорт» тип исемлэнгэн Иэм «Усэргэн тауарихы» тигэн язма комарткылар айырыуса киммэтле. Улар йекмэткелэренен, киц, кулэмдэренен, зур, идея-тематик узенсэлектэренен, терле, тел-стиль сараларынын, бай булыузары менэн айырылып тора. «Тэуарихи башкорт» тип исемлэнгэн Ьэм «У^эргэн тауарихы» тигэн язма комарткылары йекмэтке, состав, композицион тезелеш Иэм жанр йэЬэтенэн бер-береЬенэ утэ якын, окшаш, хатта куп яры менэн бер терле. Мэрэлэн, уларзын, икенсе елешендэ у^эргэн ырыуыньщ тэуарихы Иэм шэжэрэИе нигез булып тора. Тэуге зур елештэре иЬэ, бетэ башкорт тарихын ицлэузэн тыш, дейем терки донъяпы тарихын барлай. Э^эрзен, башында Консырыш тэуарихтары традицияЬындагыса, бетен донъя, тотош мосолман илдэре тарихына дейем байкау яЬала: донъя ныц яралыуы хакында легенда, Эзэм Ьэм haya, Ислам дине хакында Иуз бара, легенда-риуэйэттэр, мифологик текстарзан езектэр, пэйгэмбэрзэр генеалогияЬы урын алган. «У£эргэн тэуарихы»нда, мэ^элэн, Нух, ИбраЬим, Дауыт, Исмэгил, Якуп, Йософ, Муса, Байса Ьэм башкаларга арналган киссалар бар. Урта быуаттар донъя э^эбиэтенец жанр^ар системаЬында дини мотивтар йыш кулланьишш. Мэрэлэн, дин эИелдэре менэн таныштырыу, фэлсэфэуи Иэм дини трактаттар Ь. б. Бынан тыш, тарихи хроника сыранактарБа таянып бирелэ. «Урэргэн тауарихы» комарткыЬынан е^ектэр карайык: «Сыцгызхан Муйтэнгэ Ьэр мэжлескэ кабул идеп, якынлардан исэп идеп, бик кэдерле риззэт илэн хан янында бер нисэ йыл тороп, ахырында хан Муйтэнгэ билек дэрэжэсен биреп, илгэ дау-талаштлар?ы тикшереп тороу есен указ биргэн. Бирелгэн указда я^ылран Ьу^лэр: «Муйтэн ТукЬаба балаЬына билек мансабы бирелде. У?е улгэнсэ би булыр, у^енэн Ьун, балаларынан береИе би булыр» [13, 54]. Идея-тематик у^енсэлектэре йэИэтенэн автор^ын, башкорт халкына кагылышлы тарихи вакигаларра ентекле туклалыуы уныд килэсэк быуын вэкилдэренэ уткэндэр^ен, эЬэмиэтен еткереу телэге хакында Иейлэй. Куп халыктар^а билми-полуляр тергэ караБан жанр?ар ниге^ендэ эрэр^эр тыуран. Башкорт тэуарихтары иран-тажик классик э^эбиэте елгелэренэ таяна: улар Фирдэусинен, «ИГаЬнамэ» эрэрендэге каЬармандар тураЬында, Рестэм, Афрасиаб, Фридун, Жэмшид батыр?ар хакында олоштэрен у?лэштергэн. Тэуарихтар?ыц икенсе елеше - терки-монгол халыктарынын, тарихы. Бында хан Ьэм солтандар?ьщ генеалогияЬы бирелэ. ©свнсеИе - нэге? башкорт тэуарихы. Айырым ырыу тормошо, айырым шэжэрэ ебе аша дейем халык тарихы яктыртыла.

Башкорт тэуарихтарындагы торки-монгол халыктары Ьэм хандары тарихына бэйле сюжеттар^ын,, мэрэлэн, Сыцры?хан, Алтын Урза хандары, нугай мыр^алары тураЬында тарихи урнэктэрзен, сагылышы игтибарра лайык. Был тарихи легендалар тэуарихтарра образлылык, йэнлелек ертэй. Тэуарих авторыныц башкорт тарихи я^маларын Бына тугел, шулай ук башка халыктар^ыц тарихи сыганактары менэн дэ таныш икэне Иизелэ.

Тэуарихтар?а, шэжэрэлэрзэге кеуек ук, бер-береЬенэ Ьу^мэ-Иу? тура килгэн олоштэрзе осратабы?. Мэрэлэн, Урэргэн ырыуы шэжэрэЬен алып карайык. Бында автор тарихты хикэйэлэп, Урэргэн ырыуына килтереп еткергэс кенэ, исемдэр те^мэИенэн торган шэжэрэ рэуешенэ эйлэндерэ. Бей?эргэ кырка рына характеристика бирелэ. Бына бер нисэ елго:

Аньщ урлы Жорок бей, Сабсан аты йорек бей, Рэриэтне бирэгэн Дошманына ирек бей. Аньщ углы Урал бей, Бабасыныц исменэ Ул да алган оран бей. .Аньщ урлы Уралбай, Ашъяулыгы урамдай, Бэдэне симез тулалы, Ятса, торалмай.

Еденче - Кинжэблат, Янында булмый йолаб, Чикэсе бик тар, асыуы зур, Тора лисаны тулаб [56, 56].

Куреуебе^сэ, генеалогик тармактар менэн бер рэттэн, теге йэки был вакигага йэки шэхескэ карата кырка гына ацлатмалар осрай. Башкорт ырыу?арынын, у? ихтыяр^ары менэн Рус дэулэтенэ кушылыу вакигаЬы шэжэрэлэрзэге текстар менэн Ьу?мэ-Ьуз тиерлек тура килеп, тэуарихха эйлэнэ. Былар барыЬы ла иркенлэп хикэйэлэу рэуешендэ бирелэ, тарихты йэнле Ьэм ыхсым итеп саБылдырган тэуарих стиленэ кейлэнэ.

Артабан «Сын,ры?намэ дэфтэре» хомартхыИына тухталып китэйек. Башхорт шэжэрэлэрен, тэуарихтарын, халых ижадын берлэштергэн был я^мала Кенсырыш э?эбиэте традициялары ла сарылыш тапхан. Э<рэр кескэй инеш елештэн Ьэм алты булектэн тора. Бэр булек у? аллы э^эр булып Ьанала. «Сьщры?намэ дэфтэрендэ» тарихи шэхестэр - Сыцгы? хан, Axhax Тимер, Байса улы Эмэт, Идегэ бей h. б. тураЬында мэглумэттэр, шулай ух ырыу-ара монэсэбэттэр, урын-ер хакында факттар бар. Улар^ыц Ьэр береЬе тубэндэге Ьуз?эр менэн башлана: «Фасыл фи бэяни дастани.». Сьицы? хан, Axhax Тимер, Байса улы Эмэт гураЬьшдаРЫ тэуге ос булек тарихи риуэйэттэргэ нигезлэнгэн. Булектэр сэсмэ э^эр рэуешендэ язылган. Торле ралимдар тарафынан улар «дастан» йэки «хисса» тип аталгандар.

Фольклор элементтарынын, хулланылышы, мифик сюжеттыц сагылышы текстка йэнлелек 09тэй. Мэ^элэн, тол халган Аланру исемле ханбикэ илаЬи нур^ан ауырра халыуы Ьэм унын, бер ир балаЬы - Сыцрыз тыуыуы, артабан уны турандары тарафынан ултерергэ ниэтлэу?эре тураЬында легенда, экиэт традицияларына, боронго монгол-терки мифологияЬына, тарих дэфтэренэ барып тоташа. ТСайЬы бер елештэре башхорт халых эпосын хэтерлэтэ. Мэ^элэн: Сыцгы^зьщ башхорт бей^эре менэн ayFa сыгыуы, хош сейоуе h. б. Эпостын, теп эпик формаларын тэшкил иткэн тсобайырзар 1тэм эйтемдэр «Сын,ры?намэ дэфтэре» хомартхыпында йыш осрай. Аланру ханбикэнен, улдарына ике ахЬахал шундай огет-нэсихэт бирэ: «Уцар йортноц нишан вэ билгесе ул торор:

Жаудан илен куп итэр, хала тебен ур итэр, дыруазсын киц итэр. . .Уцмас йортноц нишан вэ билгесе ул торор: уз йортон яманлар, кеше йортон махтар; уз ыруилн яманлар, кеше ыруБын мактар; уз агасын яманлар, кеше аБасын махтар; олосо торор, кечесе сейлэр, атасы торор, углы сейлэр вэ мыслыхчы булыр. Жирэн ат бенгэн хызыл йезле укландин кицэш сораган ул кеше - кеше булып йорт кетмэс, ил булмаган ил улса, ул ил - ил улмас; мал кетмэгэн мал котсэ, хыу улэнне утлатыр, хош чеймэгэн хош чейсэ, карга берлэ хаз алдырырмын дир; турэ кетмэгэн турэ кетсэ, кеше итен ейэнмен дир, кен курмэгэн кен курсэ, кон итукие хиэмэт дир» Ь. б. [116, 83]. «Кэ^ерле риуэйэт», «Алтын дэфтэр» монгол рэсми ырыу язмаИы китаптарыныц хай!1ы бер елештэренец килеп инеуе «Сыцгы^намэ дэфтэре»нэ фантастик тон е^тэй. Сьщгыд хандыц музарын тасуирлаусы елештэрзец купселеге тарихи хэхихэткэ тугел, ижади фантазияга хоролган.

Был тарихи хомартхыла башхорт халкыныц йола рэ?эттэре асык сагылыш тапкан: «тамга, кош, агач, оран биреп, бау-бау халык кылып ирде», «Уйшын, Майкы бей, синец агачыц карагач булсын, тамгац себертке булсын, тиде» [116, 84-86].

Текста телгэ алынган бей^эр^ец кай1шлары - реаль тарихи шэхестэр. Улар?ыц байтаил башкорт ырыу-кэбилэ башлыктары -ТСыпсах, Тамъян, ТСатай, Юрматы, Берйэн, Майхы, Мойтэн, Ур^ас.

Сыцгызнамэ дэфтэре» тарихи шэжэрэлэргэ нык таяна. 'Киссаныц йекмэткеЬендэ, хикэйэлэу рэуешендэ шэжэрэ стиле тосморлэнэ. Мэ^элэн, башкорттар^ыц Табын ырыу^ары шэжэрэлэрендэ XIII быуаттыц баштарында йэшэгэн Сыцбы? хандыц замандашы Ьэм яу^ашы, уны ханлыкка кутэреу^э башлап йероуселэрзец береЬе булган Майкы бей исеме 1тэм уныц кылган эштэре йыш телгэ алына. Шулай ук был исем Рэшит-ет-диндец китабында ла, ТСара Табын шэжэрэЬендэ лэ бар. ЬуцгыЬында бы н дай юлдар осрай: «ТСара Табын аймагы Майхы бейдэн таралмышдыр. Майхы бей Чыцрыз хан дэуерлэрендэ Урал тауынын, Миэдэк тигэн урынында булып, Миэс йылгасы буйында мэкэм иткэн. Ул Чыцрыз xaHFa булэк алып барып, аныц белэн юлдаш булып, Чыцрыз хан белэн бер ap6aFa ултырып йерегэн, аты Уйшин Майхы бей тигэнлэр» [56, 164]. Бангкорт ырыударыныц башха шэжэрэлэрендэ шулай ух Сыцгыд xaHFa бэйле ептэрде табырра момкин. У9эргэн шэжэрэИе, мэ9элэн, ырыу башы Муйтэнде шулай ух xaHFa килтереп ялрай.

Китаптыц икенсе елеше лэ - у? аллы 9Ç9p. Ул куп кенэ кулъядмаларда «Фасыл фи бэяни дастани Ахсах Тимер» тип исемлэнгэн. Унда тасуирланган хэлдэр ярым экиэт, риуэйэт рэуешендэ мажаралы Ъэм фантастик те£тэ хикэйэлэнэ. Мэ9элэн, Сыцрыз хандыц улы Жадайдыц Ьиндостанда уденец улеме хахында яман теш куреп уяныуы, багымсыларды сарырып, был теште юратыуы, артабан рэриплэнгэн хатындан axhax, эммэ тимер кеуек мр баланыц донъяра килеуе h. б. элементтар Кенсырыш экиэттэренэ тартым. Был факт урта быуаттар эдэби хомартыларыныц бер-береЬенэ утеп инеуе хахында Ьейлэй.

Axhax Тимер хахында терле халыхтарда риуэйэттэр Ьэм легендалар телдэн-телгэ кусеп куп йерегэн. Башкорттар араИында ла бик куп риуэйэттэр Иэм ядма э9эрдэр киц таралганы билдэле, улар шэжэрэлэргэ, тэуарих ядмаларына ла килеп ингэн. Был легендаларда хиссала у9терелэсэк мотивтардыц нигеде ята.

ТСиссаныц икенсе яртыИында Axhax Тимердец нисек итеп Эстрэхан, Булэр халаларын, Болгар ердэрен яулап алыудары хатсында я^ыла. Бында ла риуэйэт, легенда, шэжэрэ мотивтары сагыла. АтсИак Тимерзен, Булэр -калаЬына Ьежуменэ бэйле рэуештэ был кала Ьэм уныц халкы, ханы хакында киссала мэклумэттэр килтерелэ: «Ул вакытта Булэр шаИаренец ханы Самат хан дигэн, кубесе Бес-ТСыбак дигэн ирдэ, халайыкы бараж дигэн халык. Эуэл ул бараж халкынын, боронго йорто ошбу зэй тамаиянда ирде. Качан алпларнын, заманы ирде, бер Бараж атлыБ аждаЬа йылан килеп, ул шэЬэрнен, халтсыга кеч вэ зыян кыла башладытсында чыкып, аждаЬа берлэ сугышдылар. Бич ецэ алмайын ахыр узлэре шэИэрин салып качдылар. Болгар шэЬэренен, ягныга барып вэ Булэр суы естегэ йорт вэ шэЬэр салдылар. Вэ ул шэИэри Ьэм Булэр дип атап, халкыны ул сэбэбдин бараж халайытсы дип эйтер ирделэр. Оранлары Бараж ирде. Анда анларга Самат хан эйтде: Эй Бараж халкы, борон олуБ бабаларымыз Бараж аждаИанын, зыянындан качып вэ шэЬэрлэрен салып, ошбунда килеп йорт вэ мэкам тотоблар. Имде Бараждин кечлорэк Аксак Тимер шэЬэрнен, харшысына тешде, нэ калырмыз, тиде» [116, 75]. Был аноним авторзыц АкИак Тимер хакындаил я^ма э^эре артабан Ш. Меслими, Т. Ялсыголов, F. Сокорой h. б. авторзар китаптарына туранан-тура кусеп, башкорт эзэбиэтендэ ул сюжеттын, артабанил дауамын, художестволы традицияларын хасил итэ. Был сюжет элеге китаптарза тагы ла байытыла, ящл деталдэр менэн тулыландырыла. Тарихи моменттарга игтибар ныгырак бирелэ Иэм улар кицерэк яктыртыла.

Сьщилзнамэ дэфтэре» язма комарткыЬынын, есенсе булеген «Байса улы Эмэт» тигэн э^эр тэшкил итэ. Ул тулы кулъязма исемлектэренен, барыИында ла тиерлек осрай. «Байса улы Эмэт» э<рэре алдагы булектэр менэн сагыштырБанда узенец йекмэткеЬе, жанр тэбиБЭте, художество узенсэлектэре менэн айырылып тора. Бында сюжет ебе мехэббэт темаЬына барып тоташа. Шулай ух бында йекмэткеИендэ Ьэм стилендэ дастанлых Ьэм тарихи хикэйэт сифаттары кеслерэк. Унын, ниге?ендэ халых эпосы ята. «Байса улы Эмэт» эрэре хырх батыр циклына хараБан ну Бай эпосы торкеменэн [13, 309]. Унын, ха^ахтар^а булБан версиялары, нурай^арза Ьахланган «Айсылдын, улы Эмэт батыр» эпик йыр?ары шуны рарлай [32, 110].

Торки халыхтары араЬында я^ма рэуешендэ таралган «Байса улы Эмэт» эрэре - эпик традициянан уреп сыххан я^ма э?эби форма. Унда тарихи хикэйэт стиле у^эклэшкэн. Башхорт тсулъя?маларында эрэр^ец исеме «Хикэйэте Байса улы Эмэт» тип атала. Текста килтерелгэн исемдэр - Йэнебэк, Бирдебэк хан, Байса Ьэм Эмэт - тарихи шэхестэр. Хикэйэт жанрына хас булганса, бында Иарай интригалары, сюжет мажаралылыгы кесле. Хандар, бейгрр эрэр^э кире яхтан хылыхЬырлана, улар тэкэббер, мэкерле птеп Ьурэтлэнэ.

Эрэрдэ ирке терки теле формалары ных Иахланган. Шулай ух башхорт лексикаЬынан ингэн Ьуз^эр бихисап. ТСомартхы стиле ярынан йыйнак, эрэрдэ экспрессив саралар, монолог, диалогтар, реплика алымдары йыш хулланыла. Сэсмэ форма менэн тедмэ форма аралаштырып бирелгэн.

Байса улы Эмэт» эрэренен, айырым олештэрендэ тэуарих, шэжэрэ стиленэ яхынлыры э^эби алымдарзын, хулланылышы менэн характерлана: «(Эмэт) Идел башына чыхты. Идел башында мэхам-йорт тоттолар. Жэнебэк хан улгэндэн суц, Бирдебэккэ килеп хушылды. Ханнын, ярты йортон билэде. Ул вахытта Эстерханда Тимер ТСотло хан ирде. Урылы, хызы юх ирде» И. б. [116, 94].

Батыр?ар алышын йэки сэфэр кылгандарын Ьейлэгэн олоштэр:?э эпостыц тасуирлау алымдары кулланыла. Мэрэлэн, Эмэт менэн Аласын алау^ын, алыштары, алыш алдынан кара-карты эйтешкэн Ьуззэре, башта укты ка^акка атыу?ары башкорт халык ижадында билдэле эпостар^агыса Ьурэтлэнэ.

Йэнебэк хан кы^ын Мэцгэл бай^ын, Тимер атлы улына бирергэ уйлаБас, Эмэт упкэлэп, ханга былай тип Ьамаклай:

Охшармы, биклэр, охшармы, Монча дэулэт бар булса, Аррымакныц аяБын Ебэк берлэ тышармы? Тимер икэн кош аткан, Райса урылы Эмэт барында, Мэнгэл убылы Тимергэ Кызыл бирмэк охшармы? [13, 356].

Ьамаклау алымын кулланыу я^ма комарткыны башкорт кобайыр^ары менэн якынайта. Шулай ?а «Райса улы Эмэт» эрэренец сюжеты, теле Ьэм стиле я^ма традицияларга ауышкан, тарихилык, э^мэ-э^лелек ныгырак Ьакланган.

Карал уткэн ее киссала ла донъяуи Ьэм тарихи мотивтар кесле. Халык риуэйэттэре, шэжэрэлэр, тэуарих я-шалары ниге^ендэ барлыкка килгэн киссалар был традицияларзы Ьэм сыганактар^ы у?зэренсэ синтезлап, тарихи-э?эби жанр тыу^ыралар, унын, ян,ы традицияларына ниге? Ьалалар. Был киссалар?а тарихи шэхестэр^ец эш-хэрэкэте, айырым тарихи хэл-вакиБалар саБылдырылЬа ла, улар реалистик планда тугел, ярым фантастик, легендар тортэ Ьурэтлэнеу?эре менэн романтик типтаБЫ эрэр^эр ротенэ инэ. Эрэрзэрзэ башкорт шэжэрэ мотивтарыньщ, башкорт

Ill халык ижадынын, эпик традицияларынын, кулланылыуы тел-стиль \зенсэлектэренэ тэь^ир итмэй калмай. Мэ^элэн, булектэр^ец береЬендэ эйтемдэр?ец кулланылыуы игтибар^ы йэлеп итэ: «ТСы^ыл йезле урландин кицэш сораган — ул кеше кеше булып йорт кетмэс. Ил утаган ил булса, ул ил ил булмас. ТСош чоймэгэн кош чойсэ, «К ар Fa берлэ каз алдырмын!» - дир. Кун курмэгэн кун курсэ, ¿Кун итекне кейермен!» - дир.» [116, 94]. Фольклор мотивтары а рты на н эйэреу комарткыга кабатланма^ йэм о^тэй, шулай ук гарихка карата ихтирамлык ToñFoho тэрбиэлэй.

Тарихи документ, э^эби э^эр киммэттэрен у^ендэ туплаган юл я^малары бегон дэ актуаллеген югалтмай. Тарихсылар осен эсорзэге тарихи факттар, география белгестэренэ урын-ер гураЬында белешмэлэр моЬим булЬа, э эзэбиэтселэр был язмалар^ыц художество узенсэлектэрен, тозелошон, у^енэ генэ хас сюжет-композиция те?елешен ейрэнэ.

XVI - XVIII быуаттарзагы башкорт сэйэхэтнамэлэрендэ юл -ул кай^алыр барыу^ы, йунэлеште генэ ацлатмай, торле мэгэнэлэ курЬэтелэ. Юл - ул борондан килгэн символ, шуга ла уны хэ^ерге э^эбиэттэ лэ, боронро комарткылар^а ла, халык ижадында ла ocpaTbipFa мемкин. Юл мотивы герой^ар^ыц уй-кисерештэрен сагылдыра, художестволы образ булып хе?мэт итэ Ьэм э^эр^ец йекмэтке идеяИын асыу, жанрын билдэлэу осен моЬим компонент ролен башкара. Мэ^элэн, рус классик э?эбиэте я?ыусылары араЬында юл мотивына мерэжэрэт итеуселэр бихисап осрай. Йыш кына юл тешонсэпе э£эр?эге айырым герой^ыц, халыктыц йэки дэулэттец румер юлы булып кабул ителэ. Юл мотивын hИндостан иленец тарихы, рероф-рэ§эттэре менэн таныштырыусы башкорт сэйэхэтнамэлэренец 6epehe «Исмэрил afa сэйэхэте» авторы —

Исмэрил Бикмехэмэтов, Ырымбур губернапыныц "Каргалы ауылы Kemehe лэ - уцышлы куллана. Я^мала юл мотивы жанр^ыц идея-художество Ьэм жанр-стиль узеисэлектэрен асыкларга мемкинлек бирэ. ТСомарткы о^айлы сэйэхэттэн Ьуц я?ылран. Сэфэр барышында автор бик куп халыктар мэдэниэте менэн танышыу момкинлегенэ эйэ була, шунлыктан был я?ма килэсэк быуын вэкилдэре есен ?ур эЬэмиэткэ эйэ. Сэйэхэт 1751 йылда башлана. ТСомарткыла шундай мл дар бар: «Бе?, Исмэрил рэрип, ул мэ^кур юлдаштарымы^ илэ Оренбургтан ка^ак Симетенэ бар^ык. Унда бер кыш калдык. Ул Бохара шэЬэрендэ артымы^^ан падишаЬымыззын, эмере бар^ы илсе булып Ьиндостанга бармага. Ул хе^мэтте еренэ еткереп килтермэк осой, Ьуцра шорур итеп сыктык, Ьиндостанга бармак ниэмэтемез улды» [11, 316]. Текстан альютан был елош буйынса Исмэрил Бикмехэмэтов катнашкан сэйэхэт дэулэт кимэлендэге сэфэр булган тигэн hbiFbiMTa яЬай алабы?. Бэлки, был юл я^маНынын, тары ла бер рэсми варианты ла булгандыр. Карауандыц Рэсэй хакимиэтенец эмере буйынса Ьиндостанга юлланганы ацлашыла. Уныц составында сау^эгэр, Ырымбурдын, эшлекле кешеИе Исмэрил Бикмехэмэтов та була. ТСызыкИыныусан булганлыктан, ул юл барышында кургэндэрен, тэырир итер?эй вакиралар?ы KaFbi^Fa теркэп 6apFaH. Tan ошо я^малар «Исмэрил ара сэйэхэте» комарткыИыныц ниге?енэ яткан да инде. ТСомарткы мифологияга таянЬа ла, бында реалистик моменттар бихисап. Э^эбиэтселэр унын, оЬэмиэтен мажаралы повеска торошло мауыктыррыс проза урнэге буларак билдэлэй [13]. Куп сэйэхэтнамэлэргэ хас булганса, бында ла тэбигэт куренештэре йыш тасуирлана: «Шикэр камышы Ьэм шикэр рэйэт чуктыр, рэйэт тэ очсоздор. Биш añFa тикру бихисап smpyp ярар» [13, 390]. Жанр у?енсэлектэре, стиле буйынса я?ма йзнле халык теленэ якын. Ьакланып калган мэглумэттэр буйынса, «Исмэрил afa сэйэхэте» композицион яктан ос елештэн тора: беренсеИендэ Урта Азия, Афганстан, Иран, Иракка барыу, Ьиндостан буйынса сэйэхэт тасуирлана; икенсе елоштэ Аравиялаил изге урындарды куреу, хаж кылыу моменттары Иейлэнелэ; есенсе олош - тыуган яктарга Теркиэ аша эйлэнеп кайтыу тураЬында. Эйтергэ кэрэк, автор кургэн, булган урындарды коро Ьурэтлэу менэн генэ сиклэнмэй, калалар^аил йэшэйештец тулы картинаЬын ку? алдына килтерергэ булышлык итэ. Текстан ми^ал карай утэйек: «Ефэк вэ мамык сук ердер, вэ Ьэм бер терло парса вэ рэйре якшы а£ыл ефэк заттардыц пакизэлэре бихисап» [11, 316]. Автор уценен; комарткыЬында вакигалар тедмэЬен эдмэ-эдлекле líren бирергэ ынтыла, сэфэр башы менэн таныштыра: «Бе?, И с могил рэрип, ул мэ^кур юлдаштарымы? илэ Оренбургтан казак Симетенэ бар?ык. Унда бер кыш калдык» [11, 316]. Исмэрил Бикмехэмэтовтыц комарткыЬын Ьиндостан тураЬындаил я^малар араЬында Афанасий Никитиндын, «Хожения» э^эре менэн бер рэткэ куйып KapapFa мемкин тип И9эплэйбез.

XVI - XVIII быуаттар арауыгына караган юл я^малары, хажнамэлэр ижад итеуселэр араЬында тары ла бер исем оттибарга лайык. Ул - мулла Мехэмэт Эмин Бумэр улы. Унын, хаж кылыу^ары «Мехэмэт Эмин сэйэхэтнамэИе»ндэ тасуир ителэ. Ядма жанры, стиле буйынса ур?эге комарткы менэн окшаш. Бында ла автор тарафынан сэфэр барышында кургэндэр тасуирлана. Юл Казан, Эстрэхан, Кизляр, Рей, Ахсай, Анапа, Истамбул, Родос, Александрия, Мэ?инэ, Мэккэ калалары, Нил йылгаЬы аша утэ. Комарткылар^а хаж кылыу моменты окшаш тасуирланган. Ур?э тсарап кителгэн комарткылар менэн сагыштырганда, Ьуцгы э^эр куберэк фантастикаБа королган. Мэрэлэн, сэйэхэтсе Истамбул калаИнн Ьурэтлэгэндэ экиэт элементтары куллана, ти Р. Шакуров [13, 423]. Шулай ук хаж шллыу процесын тасуирлаганда могжизэле хэлдэргэ урын буленэ. Был стиль узенсэеге эрэр^е тары ла укымлырак итэ: «. Йэнэ икенче гэлэмэте - Ьис болот юте ер^эн бер болот пэй^э булып рэхмэт ямгыры яуИа кэрэктер. Йэнэ осонсоЬе - баштары ертондэ аккоштар килЬэ кэрэктер. Бе^гэ бер хажибы^а акжоштар килде» [126, 30]. Сэйэхэтсе у^енец кургэн халаларын Ьанап сыгыу менэн генэ сиклэнмэй, улар хатсында тарихи Ьэм географик характер^агы мэглумэттэр килтерэ.

Мэрэлэн, автор тарафынан ИбраЬим янындагы ТСэгбэ Шэриф тигэн урын тасуирлана: «хажи^ар дога хылыр осон кицлеге ун ике азымдыр. Шул ун ике а^ымдын, араЬында Мэхам ИбраЬимдыр. Йэнэ шунын, янында данлытслы ТСэгбэ ишегенэ менэ торган дурт тэгэрмэсле арба бар^ыр» [126, 33]. Йэнэ бер мирал карал утэйек: «. Мысыр^ьщ эсендэ бер оло мэсет бар^ыр, дурт мэ^рэсэИе бар?ыр. Бэр бер мэ?рэсэнец хыртс бишэр хэ§рэте бар^ыр» [126, 29]. Ур§эге ©зектэ мэсет тарихи-мэ^эни комарткы буларак тасуирлана. Автор еэфэр барышын тулы итеп яктыртырга ынтыла, шунльгктан вакталар барышын ентеклэп Иурэтлэй. Быны тубэндэге мисал дэлиллэй: «Икенденэн Ьун,, инэбе? Хиуанын, кэберенэ зыярат кылдык. Бер кон, ике кисэ юлда йереп Мэккэ-Мекэрэмэгэ еттек Ьэм туктап зэм-зэм Ьыуын эстек. Мэкам ИбраЬимда нама? тсылдьгк» [126, 30]. Сэйэхэтнамэ авторы хальгк ижады элементтарын да урынлы куллана. Мэрэлэн, Дэбал тауындагы таш тураИында я^ганда легенда урынлы кулланылган, тип ирэплэйбе?.

XVIII быуат башкорт э^эбиэтендэ Мицдейэр Биксурин ижады ЗУР Урын алып тора. Ул Ырымбур менэн Бохара араЬын уткэн ватсытта бик ентекле кендэлек язмалары алып бара. Язмаларза уткэн юл, тэбиБэт, ырыу-кэбилэлэр, урындары хальпстын, кенкуреше, тормошо, хан Ьарайы Ьэм ундаБы тэртиптэр теркэлэ. Быларзын, нигезендэ зур кулэмле юлъя^ма барльпска килэ. Шулай итеп, юл мотивы тотош сюжетты, композицияны формалаштыра, йсзрзсн, идеяЬын аса, авторзьщ махсатын билдэлэй йэки узэк тема Fa эуерелэ.

Сэйэхэтнамэлэрзен, жанр узенсэлектэре буйынса терлелэре бар: документаль стилгэ якын торгандары йэки хальгктыц, илден, географик, этнографик Ьэм социаль куренештэре хакында беренсе заттан бэйэн итеуселэре h. б. Мэ9элэн, баштсорт эзэбиэтендэ исеме билдэле булБан бангкорт сэйэхэтселэренец береЬе Мортаза-Бэли Ибне ТСотлороштоц юл язмаИы - шундай^ар рэтендэ. Сэйэхэтсе узенен, кургэн тсалаларын Ьанап сыилу менэн генэ сиклэнмэй, улар хатсында тарихи Ьэм географик характерзаБы мэглумэттэр зэ килтерэ. Эпик эзэбиэттец рилми Ьэм художестволыга буленмэгэн осорза бындай тип э9эрзэрзец ижад ителеуе айырыуса эИэмиэткэ эйэ. Мортаза-Бэли ТСотлороштоц Бэрэбстанга барып, изге урындарга хаж кылып, терло илдэр, ер-Иыу аша утеуе узенсэлекле тасуирлана. Мэ9элэн, Ризаитдин Фэхретдиновтын, «Açap» китабында i 110 (йэрни 1703) йылда Бэрэбстанга барып, тыуган ятстарына эйлэнеп тсайтыусы Мортаза-Бэли Ибне Хотлогоштоц сэйэхэте турапында тубэндэге мэглумэттэр бар: «Сэйэхэтселэр ин, элек Бохарала (.) тухталып торалар. Юлда МэрушаМыИан, МэшИэд, Гус, Нишапур, Сэбезуар, Бостам, Дамган, Сэмнан, Клшан, ЭсфэИан, Ьэмэдан, Бэгдад, Мусул, Нэсибин шэЬэрзэрен курэлэр» [31, 53]. Юлъязма авторы сэфэр барышында кургэн географик урындар менэн таныштырыузан тыш, зыяраттарза, кэберлектэрзэ, изге урындар^а дога хылыу?ары хахында ла эйтеп китэ: «. Кэнди вилайэтемез уэ ватанымызэ сихэт уэ сэламэт дахыл улдых» [31, 53]. Донъя кешелэр ацында икегэ айырылган кеуек: бер яхтан кешенец тормош тажрибэИе ярдамында ацлап, куреп булган реаль ер тормошо, тэбирэт Ь. б., икенсе яхтан — сакраль донъя (дини тэрлимэт ейрэткэн донъя). Уныц талаптары буйынса иИэ Алла кушканды, дини ритуалдар^ы, йолалар?ы утэу тейеш. Хажнамэлэ Ьурэтлэнгэн «тормош» нэх бына шул сакраль донъя ханундарына б о й Ь о н до р о л Ба н да инде.

Эйтергэ кэрэк, ур?э харап уткэн эрэр^ец тексы элегэсэ Ьа клан мата н. ТСомартхы 1698 йыл менэн билдэлэнэ. Сыранахтар^ан билдэле булыуынса, жанры буйынса я?ма хат формаЬын хэтерлэтэ Изм Рэрэбстанра хаж хылыу сэфэрен тасуирлай. Хат жанрыныц шарттары утэлеуен айырым билдэлэп китергэ хэрэх, сенки бында комартхыны ядыу махсаты эйтелгэн, сэфэрзен, башы, вахыты курЬэтелгэн, шулай ух автор тураЬында ла мэглумэткэ урын бирелгэн. Был эрэр менэн рус э?эбиэте Ьуз ортаЬы Афанасий Никитиндын, «Хождение за три моря» я^маЬы ауаздаш.

Шулай итеп, XVI - XVIII быуаттар арауырында дейом терки эззбиэтендэге киц таралган Кенсыгыш тибындары жанр^ар^ан тыш, башхорт э^эбиэтендэ лэ яцы йунэлештэр^ен, хасил булыуы эдэбиэттен, уз милли йе?ен билдэлэй. Яцыларга алдагы булектэр^э харап уткэн традицион жанр^ар - шэжэрэ, тэуарих, тарихнамэ, холъязмаларзы, сэйэхэтнамэлэр^е Ь. б. индерергэ мемкин. Улар борондан ух формалашхан, тэу^э телдэн-телгэ кусеп йерегэн, а?ах я-зып теркэу рэуешендэ таралган. Тора-бара ярым рэсми, функциональ жанр^ар ролен утэп, халых хэтере, аманаты ролен башхарран, художестволылых сифаттарына эйэ булганлыхтан, эзэбилеккэ дэруэ иткэн. Шэжэрэлэргэ иртибарлы менэсэбэт у?е генэ лэ куп нэмэ хакында Ьейлэй. Тимэк, уткэнгэ, тарихка, халык я^мышына битарафлык готе, тигэн Ьыгымта яЬарга мемкин.

XVI - XVIII быуаттар эпик э^эбиэтендэ идея-тематик Ьэм жанр-стиль узенсэлектэренец бер?эм системаЬы билдэлэнэ.

• Беренсенэн, тврле функциональ жанрдар дини мотивтарра ?УР УРын булэ. Икенсенэн, урта быуаттар башкорт э^эбиэтендэ гуманизм элементтарын, ижтимаги караштыц сагылышын шэйлэргэ мемкин. Был тарихи-социаль процестарзыц кешегэ тэь^ире менэн — династия алмашыныуы, Иурыштар, ихтилалдар - бэйле. в Тары ла бер айырмальгк - автор хэл-вакиралар^ы теркэу менэн генэ сиклэнмэй, шулай ук укыусыныц зауыгын кэнэгэтлэндерерлек я^ма ижад итеугэ ынтылыш яИай.

• Был осор?а ур^э карал уткэн функциональ жанр^ар^ыц киц билдэлелеге тураЬында бындай э^эр^эр^ец э^эбиэт тарихында ныклы у^ешеуе Иэм киц таралыуы Ьейлэй.

• ТСарап уткэн комарткылар?ыц идея-йекмэтке йэИэтенэн у?гэреш кисереуе те^мерлэнэ. Улар вакигалар^ы реаль ысынбарлык кудлегенэн сырып сагылдыра. Автор^ар объектив караш аша Ьурэтлэугэ ынтыла. Шунлыктан был осор я^малары тарихи документ стиленэ якыная тешэ. Ми^ал урынына XVI - XVIII быуаттар?а ижад ителгэн Иэр кайИы шэжэрэне йэки тэуарихты, тарихнамэне, сэйэхэтнамэлэр?ец кайИы бер^эрен, шулай ук публицистик характер?аБЫ хомартхылар?ы алып харарБа мемкин.

• Автор?ар?ьщ уззэренец эрэрзэрендэ осор^оц ки^кен проблемаларына ИБтнбар итеуе, улар^ы кутэреп сыгыуы, мэсьэлэне хэл итеу юлдарын э^лэуе идея-тематик Иэм жанр-стиль тэбиБэтенец ме1шм Ьы^аттарынын; береЬе булып тора.

• Йэнэ бер айырмалык шунан Бибэрэт: урта быуаттар э?эби жанр^ар бер-береЬенэ утеп инеу Ьэлэтенэ эйэ булБан, йэбни, бер жанр икенсеЬен тулыландырыи килгэн. Функционаллеккэ дэруэ иткэн шэжэрэ, тэуарих Иэм тарихнамэ, сэйэхэтнамэ, публицистик я^малар тап шулар рэтенэ инэ лэ инде. XVI - XVIII быуаттар^а ижад ителгэн бангкорт э^эби э^эр^эр араЬында проза Ьэм поэзия бергэ осраБан хомартылар бар.

• Урдэ карап уткэн я^малар^ыц дойем тел-стиль саралары - уртак тоны, хикэйэлэу алымы, телмэр^ец бер?эм Ьы^аттары - бар. Был уртахлых алдаБы быуындар хулланБан традицияларБа таяныу менэн ацлатыла.

Урта быуаттар эпик э^эби жанр^ары - тэуарих Ьэм тарихнамэлэр, шэжэрэлэр, сэйэхэтнамэлэр, юл я^малары - бай Иэм куп терло булыуы менэн тотош э^эби процесса йобонто яЬамай хал май. Был осор^оц хайЬы бер традициялары э^эбиэттэ Иэм мэ^эниэттэ килэЬе быуаттарБа кусэ. есенсе булек xvi - xviii быуаттар эпистоляр публицистикаьы: ИДЕЯ-тематик йокмэткеье ьэм жанр-стиль тэбибэте

3.1. У рта быуаттар башкорт эпистоляр публицистикаИыныц жанр-стилъ сыга на ктары Иэм тарихи ерлеге

Булексэнец теп махсаты - рэсми Ьэм рэсми булмаган эпистоляр публицистиканын, идея-художество Ьэм жанр-стиль узенсэлектэрен асыхлау, шулай ух хат тердэрен айырып харау.

Эпистоляр жанр у? фекерецде башкаларга еткереу, аралашыу, эцгэмэ хороу нигедендэ барлыкха килгэн. Э уд-ара аралашыу югары цивилизацияБа кутэрелергэ, асыштар эшлэргэ булышлых иткэн. Ьейлэшеу (шул ирэптэн, ядма рэуештэ лэ) ярдамында кеше уй-кисерештэре менэн булешэ, уденец эске лонъяЬын асып Ьала. Аралашыу - йэшэу мехите. Тирэ-ях мехит Ьэм тел ярдамында Бына кеше тэрбиэлэнеугэ, интеллектуаль, рухи уеешеугэ, пландарын тормошха ашырыуга ирешэ ала. Эцгэмэ -терле Ьенэр эйэлэрен, терле миллэт кешелэрен берлэштереусе сэибэт тере. Бер харауБа, был тешенсэ айырым ацлатыуды талап итмэгэн дэ кеуек. Ьудлектэрдэ «эцгэмэ» Ьуденэ харата бирелгэн ацлатмалар бихисап. Аралашыуды философия ла, психология ла, лингвистика ла, социология ла, культурология ла Ь. б. фэндэр дэ ойрэнэ. Уны асыкларга донъя кимэлендэге галимдар - Дж. Остин, Дж. Р. Сёрль, П. П. Грайс, Г. Сакс И. б. дур елеш индергэн.

Эцгэмэ», «аралашыу» термины менэн йэнэшэ «коммуникация» тигэн тошонсэ лэ иркен кулланыла. Йыш кына был терминдар синоним кеуек кабул ителэ. Энциклопедик Ьу?лектэ «коммуникация» терминына тубэндэге ацлатма бирелгэн: «Коммуникация (лат. communicatio, communico - делаю общим, связываю, общаюсь) - общение, обмен мнениями, сведениями, идеями и т.д., специфическая форма взаимодействия людей в процессе их познавательно-трудовой деятельности» [104, 305]. Tan баш-корт эпистоляр публицисткаИы урта быуаттар?а аралашыу, фекер?эр менэн уртаклашыу, уй?арыцды белдереу есен кулланыла ла инде. «Эпистолярный жанр - текст, имеющий форму письма, открытки, телеграммы, посылаемый адресату для сообщения определённых сведений. Письма относятся к другому виду письменных сообщений, которыми обмениваются коммуниканты, лишённые непосредственного контакта. На протяжении столетий переписка была единственным способом общения на больших расстояниях», - тип я?а Балимэ Т. А. Быкова [62, 37]. Башкорттарзыц ил эЬэмиэтендэге мэсьэлэлэрзе кутэреп, Рэсэй дэулэт хакимдарына хэбэр^эр ебэреуе, билдэле булыуынса, Иван Грозный батшалык иткэн замандар^ан ук башлана. Уныц у?енец башкорттарга биргэн грамота Иэм ярльгктарын да урындагы халык кы^ыкЬыныу менэн кабул итэ, был я^малар^ыц йокмэткеЬен шэжэрэлэр ?э сагылдыра. Мэ^элэн, Юрматы ырыуы шэжэрэИендэ батша менэн осрашыу эпизоды кы^ыклы тасуирлана:

Тэтигэч би булган соц, тарих тукыз йез илле тукызда сычкан йылында гэкэбрабнец икенче кенендэ ТСазан шэЬэрин урыс алды. Шунан соц ак би бадшаЬ булды. Андин соц Ьэр тэрэфкэ хат-языулар илан илчелэр йертоб мэклум кылгандин соц, тарих тухыз йездэ алтмыш бирдэ иде: Бэр кем ирчэ калмасын вэ Ьэр кем у3 динендэ торсон, уз кагыйдэсен тотсон дип. Шул илчелэр йорвб мэрлум кылгач, тарих тукыз йездэ алтмыш бердэ ирде. Эмма бэн, Тэтигэч би, башка Ьич тэ уй уйларгэ сараИ булмагас, еч тубэ халыктан еч кеше алдым да, эууэл Азнай баба, икенче Илчикэй Тимер баба, еченче "Кармыш баба илан дуртемез бер аз яр-юлдашлар алыб, "Казан шаИуренэ баруб, Ак би бадшаЬгэ баш салдык. Ярлыкаш атлас алдык. .Мэн андин сон, Ах би бадшаЬ бэн Тэтэгэчкэ рэхим идуб мырзалык чин(е) бирде. Азнайра старосталык бирде. [56, 57].

Ватандаштарыбы? эпистоляр жанрды у§ иткэн, хаттар куп язган. Шэхси тормошто Ьэм меЬим тарихи вакигалар^ы тасуирлау осон Ьурэтлэу саралары орта Ъэм урынлы кулланылган. Эпистоляр 11 у б л и ц и с т и к а н ы ц эшлекле хат тере лэ боронБо замандар^ан ух килэ. Рэсми корреспонденциянын, у?енсэлектэре быуаттар буйы шымартылган. Шулай итеп, кайИы бер хат тер^эренен, бер нисэ йезйыллыкты уз эсенэ алган тарихы бар. Урта быуаттар^а эпистоляр публицистикага ?ур урын буленгэн, сенки улар беренсе еиратта тарихи документ ролен башхарран. Шул ук вакытта, публицистик я^малар э^эбилеккэ дэруэ итэ алган. Улар^ыц стиле Ьэм композицияИы риторика менэн билдэлэнгэн, художество Ьурэтлэу саралары, ябай Ьейлэу теле стиле кулланылган, шунлыктан шэхси хатлашыу менэн э^эбилек араИында Ьы^ык уткэреу ауыр. Донъя э^эбиэтендэ Эпикур, Цицерон, Сенекалар?ыц хаттары, XVI быуатка караган Иван Грозный^ыц Андрей Курбский менэн хатлашыуы, Аввакумдыц («Житие», «Книга бесед», «Книга толкований», «Книга обличений» II. б.), М. Лютер?ыц («Письмо Мюлытфорту», 1520 йыл) «Открытое письмо папе Льву», 1520 йыл) язмалары, сатирик алымдар кулланып язылган П. Аретино хаттары, Б. Паскалдец «Письма провинциала», Де Севинье маркиздыц, Вольтерзыц, Ф. Честерфилдтыц «Письма к сыну» э£эре, кайын тузына язылган грамоталар, «письмовниктар», 1708 йылда язылган «Приклады, како пишутся комплименты разные» э^эре, башкорт телендэге наказдар, бойороктар, эшлекле хаттар боронро эпистоляр публицистика урнэктэре булып и^эплэнэ. У рта быуаттардары хат жанры эзэбиэттэ тепло урын алган, артабан да ¡¡ркен кулланылган. Башкорт эпистоляр публицистикаЬы язмалары уткэндэргэ байкау яЬаузы, тарихи вакигаларзы тергезеузе, куз алдына килтереузе Ьэм тулыЬынса укыусыга еткереузе узенец теп ушксаты итеп куя. Яцы тарихи белешмэлэр нигезендэ теге йэки был меИим вакигага икенсе терле интерпретация биргэн, уныц зЬэмиэтен Ьэм ролен яцы яктан курЬэткэн, тарихи шэхестэрзец алдан телгэ алынмаган меЬим эштэрен барлаган э^эрзэр языла. Бындай э^эрзэр тарих биттэрендэге бушлыктарзы тултырыу есен дэ кэрэк.

XVI - XVIII быуаттар башкорт эпистоляр публицистикаЬында документаль жанр элементтары осрай. Бындай узенсэлек мемуар, йэрни хэтирэ эзэбиэтендэ бар. Язма мэзэниэттец беренсе э^эрзэре араИында хаттар меЬим урын билэгэн. Был и^тэлектэр араЬында эшлекле документтар, рэсми, институциональ (рэсми рэуештэ кабул ителгэн) характерзагы, шулай ук уз-ара язышыузарзан рибэрэт я^малар бар. Документаль публицистик язманыц теп елешен, исеменэн ук куренеуенсэ, документаль сыганактар алып тора. Авторзыц теп эше — уларзы системалаштырыу, тэртипкэ килтереу. Бындай тергэ теге йэки был положениены, рэсми фекерзе, баИаны, характеристиканы ра^ларга кэрэк булган вакытта мерэжэгэт итэлэр. Эпистоляр я?малар?а кулланылган документтарзыц бындай тибын тубэндэге терзэргэ булеп йеретэлэр:

- рэсми: был тер айырым канундарга таянып я^ыла, шулар^ыц меЬиме — мэглумэттец дере^кэ тап килеуе Ьэм тулы булыуы.

Рэсми, эшлекле стиль тсулланыла.

- рэсми булмаган: был тергэ караган хаттар терле йекмэткеле булыуы ихтимал. Улар яр^амында кузэтеу?эрецде, борсолоузарыцды, карашта рынды сагылдырырра мемкин. Быныц есен автор?ар фразеологик берэмектэр, сагыштырыузар, метафоралар И. б. хуллана ала.

- язма документ;

- статистика;

Эпистоляр язмала рэсми булмаган мэглумэттэрзе, документтарзы кулланыу за тыйылмай. Уларзыц барыИы ла кеше гормошоноц, йэмБиэттец курЬэткесе булып тора. Бындай документ горзэре ярзамында вакиБаныц фактологик ярын тикшереп була. Шулай ук улар телден; структурами Ьэм стилистикаЬын сагылдыра. ТСайЬы берзэ статистик мэглумэттэр хулланыла. Уларзыц терзэре:

- хе^мэт курЬэткестэре;

- медицина;

- хокук бо^оу;

- ижтимари-сэйэси тормоштан мэглумэттэр;

- финанс Иэм сэнэгэт елкэИенэн алынган статистика;

- белешмэ Ь. б.

Статистик мэглумэттэр менэн тикшереу ижтимаги тормоштоц тоу тсарангка куренеп бармаган яктарын асырга, кузалларБа мемкин лек бирэ.

Документаль хаттыц поэтикаЬы ниндэй^ер фактты констатациялау?ы тугел, э уга ижади мэгэнэ биреу-зе куз уцында гота. Факт очерктын, бетэ теп фекере, идеяЬы Ьэм автор фекере йеной тап килергэ тейеш. Иц ауыр процесс - фактты жудожестволы-публицистик образБа эйлэндереу. Хат ее елештэн -инештэн, теп елештэн Ьэм йомгаклаузан - торорга тейеш. Инештэ, И уз башында, бэзэттэ, адресатка ендэшеу хулланыла. Ми^алБа Батыршаныц батшага я^ан хатынан е?ек: «Биззэтле дэулэтле падишаИымыз бэзими хэзрэтлэренэ кем тэхет вилайэтендэдер рус мэмлэкэте вэ Иэм Бэйрелэр вэ Ьэм Бэйрелэр вэ Ьэм гэйрелэр» [11, 3351. Башка хальгктар эпистоляр публицистикаЬы елгелэре менэн елгыштырыу есен Пётр Беренсенец катыны Екатерина Алексеевнага я^ан хатын алып карайык: «Катеринушка, друг мой сердечный, здравствуй!.» [133, 128]. Куреуебе^сэ, терле халыктар э^эбиэтендэ охшаш яктар ку^этелэ. Был эпик эзэбиэттэрзец бер-береИенэ утеп инеп, йогонто яЬай алыу^ары менэн ацлатыла, бе^^ецсэ.

3.2. Урта быуаттар башкорт публицистикаИыныц идея-тематик Иэм жанр-стиль у^нсэлектэрс

Эпистоляр я^маныц теп матссаты — публициста к дойемлэштереу аша фактологик мэБлумэттэр кулланып, геройга, хэл-ватсигаларга, куренешкэ баЬа биреу, тормош юлындагы меИим осор?ар?ы игтибарЬы? калдырмау. Автор уценен, игтибарын кенкурештэ, ижтимаги тормошта осрай торран хэл-ватсигалар^ыц солранышын тугел, э тете йэки был характер§ыц, куренештец асылын балкытып ебэрер^эй осратстарга рына йунэлтергэ хокутслы. XVI - XVIII быуаттар Ьу? о^талары был шарттар?ы утэй. Осорра караган башхорттар^ыц Иван Грозныйга, Алексей Михайловича, Петр Беренсегэ, Елизавета Петровнага Ь. б. тэрэйенлэнгэн ырыу башльгктарыныц мерэжэрэтнамэлэре лэ, закондар сыгарыу проекты то?оу комиссияЬы есен я^ылган наказдар меИим хэлдэргэ генэ тутстала. Мэ£элэн, 1773-1775 йылдар^агы Крэ9тиэндэр Иурыты осорондагы Пугачев манифестарынан е?екте карал утэйек: «А как ны не имя наше власти всевышней десницы в России процветает, того ради повелеваем сим имянным указом: кои прежде были дворяне в своих помест(иях) и водчинах оных противников нашей власти и возмутителей империи и раззорителей крестьян ловить, казнить и вешать и поступить равным образом так, как они не имея в себе христианства, чинили с вами, крестьянами. По истреблении которых противников и злодеев-дворян, всякой может возчувствовать тишину спокойную жизнь, коя до века продолжатця будет» [112, 40-41]. Ми^алдан куренеуенсэ, утсыусыны ышандырыр есен автор бер терле факттар^ы бергэ ейеп ташламайынса, шулардыц иц нескэЬенэ Ьэм характерлыИына мерэжэгэт итергэ бурыслы. Шунлыктан, йэпш хэл-вакигалырдыц айышына тура килгэн айырым моменттарды калкыу итеп Иынландырранлыктан, публицистик ядмалар тормошта булып уткэн ысын факт Ьэм куренештэргэ Караганда ла ысынырак булып куд алдына ба<?а. Мэсэлэн, 1767 йылда Закондар проекты тедеу комиссияЬына Бадаргол Юнаев Иэм Туктамыш Ишбулатов тарафынан эдерлэнгэн наказдарда осордоц ки^кен мэсьэлэлэре айырым бер тэртиптэ Ьурэтлэнэ. Тод сыгарыуга Ъалым индереу проблема1шн сагылдырган одокте алып карайьгк: «Напред сего наш башкирский Исетской провинции народ ровно с уфимскими башкирцами довольствовался солью, не покупая ис казны, а для своих расходов добывая оную в степных местах привозили сами собою. А потом в 759-м году по доношениям нашего башкирского народа старшины по указу Правительствующего Сената велено нашему народу соль покупать ис казны.» [98, 173]. Куреуебедсэ, автордар рэсми ядманы документаль стиль талаптарына ярашлы тедегэн. Эпистоляр публицистика олгоЬонец ышандырыу хеуэЬе тары ла шунда: унда автордар топ идеяны асыура туранан-тура йэки ситлэтеп хедмэт иткэн хэлдэрде генэ Ьурэтлэй. Э^эргэ менэсэбэте булмаган эпизод 1гом куренештэрдец осрамауы, бетэ сюжет Иэм фекер ептэренец бер тейенгэ сорналганлыгы ышандырыу косен бермэ-бер арттыра. Был ядманыц художестволы фекерлэу уденсэлеге — тормош агышын концентрациялап биреудэ, йэрни мэгэнэлэре ягынан бер-береЬенэ тырыд бэйлэнештэге хэлдэрде билдэле бер вахыт эсенэ йыйыуда, улар араИындары образлы-логик менэсэбэттэрде урынлаштыра белеудэ. «Конкрет герой Ьэм образдар аша дейем кешелеккэ хас ьуренештэрде Иурэтлэу, индивидуаллэштереу аша дейемлэштереугэ ирешеу орталыБы — типиклаштырыу — публицистикала теп алымдарзын, береИе», — тип и^эплэй Фэнил Кузбэков [26, 23]. Индивидуаллэштереу Ьэм дейомлэштереу категорияларынан башка типиклаштырыу процесы хасил булмай. Ьурэтлэнгэн тормош айышын Иэм типиклытын Ьа^лаБан хэлдэ, характер^ар^ыд Ъэм ватсиралар^ыд конкретлыгын, улар^ыд уззэредэ генэ хас узенсолектэрен, шэхсиэттэрен курИэтэ белеу о^талыры булмаганда, йэрни индивидуаллэштереу етешмэгэндэ, публидистик э<рэр йекмэткеЬе?леккэ дусар була.

XVI - XVIII быуаттарзагы публидистик э^эр^эр^э автор?ар у? ихтыярын сагылдырыу есен дэ ?ур урын булэ, эЬэмиэтле тип исэплэгэн куренештэр^е генэ, игтибарга лайытслы тип уйлаган щэхестэрзе генэ Иайлай. Шура курэ ысынбарлыкты локументаллеккэ тартым итеп сагылдырыусы публидистик э<?эр олгелэре барлыкка килгэд дэ инде. МеЬим тип табылган куренештэргэ иртибар туплау, теге йэки был мэсьэлэгэ ба^ым яИау осен Ьу? о^талары укыусыларзыд зиИененэ туранан-тура мерэжэгэт итэлэр, я?малар?а кутэргэн проблемалар^ы, эйтерЬед, бергэлэп хэл нтергэ сакыралар. 1706 йылда башкорттарзыд Петр Беренсегэ тобэлгэн хатын алып карайык. Унда Александр Сергеев исемле комиссарзыц кылыктары бына нимэ тип фашлана: «. этот наглый придумывал изощренные издевательства над ними: морил их (башкир - прим. авт.) голодом, требовал от них коней и подводы, заставлял пить незнакомую им водку.» [13, 253]. 0?ектэн куренеуенсэ, Иуз о^талары уз^эренед ку^этеу^эред ирекле рэуештэ укыусыга еткерэ. Быдда автор актив позицияла тора. Ул Иурэтлэу менэн генэ сиклэнмэй, хэл-вакталарза катнашыусы ролендэ лэ сырыщ яЬай. Ур?э эйтелгэн комарткыла кешенед тирэ-ятс мехиткэ монэсэбэте Иэм эске кисерештэре тасуирлана. Хат автор^ары йэшэйеш, конкуреш тормоштары менэн таныштырыузан тыш, Ьурэтлэу саралары кулланып, эзэбилеккэ якын торган яцы форма, а 11 ырым жанр тыу^ыралар.

Урта быуаттар^а дидактик элементтар кулланылган башкорт зпистоляр публицистикаЬы киц тарала. Дини мотивтар, мэ^элэн, Батырша Алиевтын, Елизевета ПетровнаБа я^ан хатында бихисап. Был авторзын, мулла булыуы менэн ацлатылалыр. Текстан взоктэр карайык: «Эй, моьминлэр! Алланьщ фарманыны тотоцызлар вэ фарузларыны эда кылыцызлар!. "Казан вэ Оренбург вэ Тубул губирнасындагы мехэмэди меьминлэрне рус жэмаБЭтенец архэрайлары йэки поплары йэки узгэлэре тэхлим вэ тэИдидлэр илэ вэ хэйлэ вэ тэхэуифлэр илэ ничектер кем мемкин эулэ анларны жэбрэн вэ эхраЬан ислам динендэн чьгкарып, рус диненэ кейуреп, анларньщ ризалытсы вэ деламэке Ьэйэтенчэ гарызнамэлэр язып тамгаларыны салдылар» [37, 146]. Дини мотивтар урта быуаттар опистоляр я^малары есен хас куренеш. Улар донъя э?эбиэтендэ лэ йыш осрай. Мэ^элэн, Европала монастыр^ар араЬындагы хатлашыу полемик характерны аралашыу сараЬы тип и^эплэнгэн. Джонатан Свифт авторлырындары шэхси хатлашыу^ы хэтерлэткэн «Дневник для Стелы» 'комарт'кыИы инглиз социаль-психологик роман жанры на ниге? Ьала. Тора-бара эпистоляр публицистика э^эбиэткэ лэ утеп инэ. Донъя классика1тына ингэн С. Ричардсондыц «Памела», «Кларисса», Т. Смоллеттыц «Путешествие Хамфри Клинкера», шулай ук Д. И. Фонвизиндыц «Письма из Франции», Ф. Н. Глинканыц «Письма к другу», Ф. М. Достоевский?ыц «Бедные люди» э^эр^эре быныц асытс ми^алы. XVI - XVIII быуаттар баштсорт эпик э^эбиэте тсомартхылары булып Ианалган

Батырша, Салауат Юлаев хаттары, ырыу башлыктары я^ан морэжэгэтнамэлэр Ь. б. ысын мэБэнэЬендэ эзэбилеккэ дэруэ итэ. Улар^ын, йекмэткеЬендэ терле эзэбиэттэр?ен, бер-береЬенэ утеп ингэнен, бер-береЬенэ йоронтоИон [ш^эбез. ТСомарткыларзын, идеяЬында, теп темаИында, жанрында, стилендэ уртак сифаттар кузэтэбе?. Мэрэлэн, терле халыктар эзэбиэтендэ эмоциональ-экспрессив Ьурэтлэу сараларынын, кулланылыуын ку^этергэ мемкин. Был Ьы?ат башкорт эпистоляр я^маларында ла осрай. 1755 йылры ихтилалдын, идея етэксеИе Батырша Алиевтын, батшабикэгэ адресланран хатында халык ижады елгелэре урынлы кулланыла: «Угрыны турры дисэлэр, турры буладыр, урры дисэлэр, урры буладыр.» [14, 139-140]. Эпистоляр публицистикага у? осороноц билдэле шэхестэре, ижтимаги эшмэкэрзэр йыш мерэжэгэт иткэн. Уткер телле публицистик жанр^ар яр^амында билдэле шэхестэр, ижтимаги эшмэкэр^эр шэхси тормоштарын яктырткан, шулай ук тотош илгэ кагылышлы мэсьэлэлэр^е байкаган. Ьуцры у^енсэлек XVI - XVIII быуаттар эпистоляр публицистикаИынын, идея-проблематикаЬын тэшкил итэ. Был планда А. С. Пушкиндыц хатлашыуы кы?ыклы. Унын, хаттарында бе? башкорт эпистоляр я^маларына хас Иы^аттарзы ла курэбе?. Мэрэлэн, шагир ижади пландары менэн булешеп кенэ калмай, ул илдэге сэйэси хэл-накигалар тураЬында уйлана, халык я?мышы хакында борсола. Батыршаньщ Елизавета батшабикэгэ я^ан хатын алып кара1так, бында ла автор у^енец шэхси тормошон тотош ил, башкорт халкы тормошо менэн бэйлэп Ьейлэй: «.килгэн кешелэрнец Ьэр берсендэн сораган вакытында хэбэр бирделэр безнец халкымыз барча арымыз хэзерлэрдер, килэсе йэй кук ут вакытында ат туйынгач, атланырра, дип. Вэ Ьэм мишэрлэр арасында фаш булды:

Тикрэдэке бангкортлар атлансалар, без дэ атланырмыз, дип» [14, 1441 • Куреуебе?сэ, унын, биографияЬы ябай халыхтыц конкуреше менэн тыбы? бэйле.

XVI — XVIII быуаттарзан безмен, кендэргэ килеп еткэн баштсорт эпистоляр публицистикаЬы елгелэрен ку^аллаганда, шундай Иыгымтага килергэ мемкин: Иван Грозныйга, Алексей Михайловичха, Петр Беренсегэ, кенэз Волконскийга, Елизавета батшабикэгэ Ъ. б. я^ан хаттарзыц, Пугачев манифестарынын,, 1766 йылда Петербургка Закондар проекты то^еу комиссия!1ына ебэргэн наказдар^ыц, башка публицистик елголэрзец автор^ары был жанрзыц у^ешенэ зур олеш индергэн. Композицион терлолок, вахигалар Ьурэтлэнеше, жанр-стиль хоролошо тарихи хэлдэргэ бойлэнгэн. Авторзарзын, кургэн-кисергэндэре ябай Ианап сыгыуга гъ1на хоролмай, э иц моИим Иэм хы?ыхлы тип Ъаналган йахигаларга барып тоташа. XVI - XVIII быуаттар эпистоляр публицистиканын, те^елете Иэм стилистик билдэлэре, формаЬы Иэм йокмэткеЬенэ тухталып киткэндэ, иц меЬим структура Иэм стилистик Ьы?аттар булып тубэндэгелэр тора:

• текстар^а телмэр^ец монологик Ьэм диалогик стилистик у?енсэлектэр?ец ойошоуы;

• автор^ыц махсатына харап, хаттар?ыц йокмэтке айырмалыхтары;

• тел узенсэлектэре;

• хатлашыу манераЬына харап, тел сараларыныц хулланыл ышы;

• текстыц халыплашхан композиция тозолеше;

• хат этикеты;

• эпистоляр жанр традициялары;

• функционаллек.

Ьуцры уденсэлек менэн А. И. Ефимов килешмэй. Был хакта ул тубэндэгелэрде яда: «Оснований для выделения эпистолярного стиля в качестве функционального нет: не существует ни отдельной сферы общения, ни соответствующих ей формы общественного сознания и вида деятельности, ни специфических задач общения, которые обусловили бы стилевые отличия речи, выступающей в виде переписки, достаточные для её противопоставления другим функциональным разновидностям. Напротив, речь в эпистолярной форме распространена в различных сферах общения и деятельности, приобретая в них специфические черты» [80, 93-94]. Икенсе бер галим В. Д. Левин: «.частная переписка древних новгородцев не может рассматриваться как явление литературного языка, будучи лишь отражением, записью разговорно-бытовой речи", - тигэн фекер белдерэ. [103, 110; 119]. Уныц менэн академик В. В. Виноградов та килешэ [67, 22-24]. Был фекердэр менэн бед ризалаша алмайбыд. Беддецсэ, эпистоляр жанр ярдамында ядьишш э<рэр шэхси аралашыу ысулы булып кына хедмэт итмэй, шулай ук уд фекерецде еткереу есен дэ кулланыла, ул хатта эдэби прозаныц бер торе булып та кабул ителэ. XVI -XVIII быуаттар эпик эдэбиэтендэ тарихи вакигаларды сагылдырыу осей эпистоляр публицистика, асык хат жанры иркен кулланыла. Улар айырым кешегэ генэ адресланмаган, э, киреИенсэ, киц катлам вэкилдэренэ тэйэгенлэнгэн Иэм ижтимаги фекер, резонанс тыудырыуга йунэлтелгэн. Хат формаЬы публицистикага хас Ьыдаттардыц 6epehe - беренсе заттан Ьойлэу, бэйэн итеу. Автордар хатлашыу алымын эстетик функцияны утэудэ уцышлы Иэм отошло куллана. Текстар образлыльгк, эмоционаллек менэн айырылып тора. Рэсми, экспрессив буяу^ар эпистоляр публицистиканьщ жанр-стиль гэбигэтен байыта Ьэм сагыулытс е^тэй. Мэ^элэн, 1706 йылда я^ылган бапгкорттарзын, Петр Беренсегэ морэжэгэтнамэЬендэ шундай Ьы^аттар осрай. «Аги?ел» журналында ба^ылып сытскан хэдерге э^эби телгэ тэржемэЬенэн е?ек тсарайьгк: «.бе? уныц сатсырыуы буйынса Минзэлэ эргэИендэге бэлэкэй генэ ауылга килдек. Э Александр, бе??е карауыл алтына алып, торлосэ тсуркыта башланы» [13, 45].

Урта быуаттар башжорт комарткыларында эпистоляр стилден, килоЬе характерлы куренештэре бар: автор?ьщ роле, телмэр у^енсэлектэре, диалог Ьэм монолог Ьы?аттары берлэшеуе, халык Нойлэу теленец Ьэм э?эби телдец елголэре, хат этикеты, милли традицияларзыц Ьахланыуы. Хаттын, йекмэткеЬендэ адресаттьщ барлыгы Ии^елеуе узенсэлекле диалог формаЬын хасил итэ.

Урта быуаттар эпистоляр публицистикаЬына айырым композицион элементтар, семантик елештэр хас:

1. стандарт элементтар - калыплангкан олештэр, Ьу??эр Ьэм Иудбэйлэнештэр. Был тергэ эшлекле хаттар инэ.

2.стандар элементтарга автор?ыц у? стиле е^тэлэ.

3.ирекле композициялы хаттар. Бында, гэ^эттэ, хаттьщ башы Ьэм а?агы тсалыптарга яраклаша. "Калган елошо автор^ын, фекер кинэйэИенэ, тел о^талыгына, тормош тэжрибэЬенэ хайтып хала. Бында Ьурэтлэу саралары иркен хулланыла, функционаллек Ьиделэ. Тап Ьуцгы тер бе? караган арауытста барлытска килгэн бапжорт эпистоляр я?маларына тап килэ, тигэн фекер йеретергэ урын бар.

Терле хальжтар эпистоляр публицистикаИыныц уртак яхтарын ку?этергэ мемкин. Бе??е XVI - XVIII быуаттар башкорт эпистоляр хомартхыларыныц башка халыхтар эпик энэбиэте я^малары менэн охшашлыхтары хыныхЬындыра. Ми^алБа тунга я^ып халдырылган рус хомартхыларын алып харайых. Беннен, кондэргэ терле йекмэткелэге текстар килеп еткэн. 400 грамотанын, яхынса 100-е шэхси хатлашыу икэне билдэле [114, 84-115]. Быныц менэн бергэ, улар араЬында килешеунэр, юридик характернагы я^малар, завещание, бурые распискалары, хужалыхха хаБылышлы документтар кеуек эшлекле документтар бар. ТСайИы бер грамоталар дидактик характерна. Онфим исемле малай тарафынан янылБан грамоталар йекмэткеЬендэ мэктэп кунегеунэре, ухыута хагылышлы материалдар тупланБан. Шулай ух улар араЬындаБы 10-сы Ьэм 21-се Ъанлы хомартхылар художестволы йокмэткеле Ьэм энэбилеккэ дэгуэ итерлек текст еноктэре лэ осрай [114, 96]. Байтах граматолар елешлэтэ генэ ИахланБаилыхтан, уларга тулы анализ яИау мемкинлеге юх. Шулай на урнэ эйтелгэндэр буйынса ниндэйнер кимэлдэ ИыБЬШталар яЬай, дейем моменттарны билдэлэй алабын- А. М. Горькийныц билдэлэмэЬе буйынса, эпистоляр хомартхыларньщ теле Ьун о^талары тарафынан шымартылган, халыплашхан. [71, 32]. Айырым клишелар беллитристикалаил ханундар нигенендэ лэ килеп тыуган. Мэ^элэн, урта быуаттар публицистикаЬы есен хат этикеты уртах булБан. Был уртахлых айырыуса инештэ, йэгни, ендэш Ьуннэ, Ьэм йомгахлауна асых куренэ. Ошо куренеш йышырах адресатха ондэшеу, уга махтау Иуннэре яунырыуга хайтып хала. Мэ^элэн, башхорттарнын, Петербургха Закондар проекты тенеу комиссияИына я?Бан наказдары тубэндэге юлдар менэн башлана «. по дозволению в силе высочайшего Ея Императорского Величества.» 198, 200]. Шулай ух башхорт халхы исеменэн Анна Ивановнага адресланБан хаттыц инеш елешендэ башка комарткылар есен уртак булБан юлдар осрай: «Мы, нижеобъявленные последние рабы, приклоняя к ногам Вашей милостивейшей главы свои, пролив из глав своих слезы кровию, милости Вашей нужды все свои объявляем.» [113, 406]. Новгород грамоталарында хврмэт белдергэн инеш олеш тубэндэгесэ яцгырай: «поклонъ оть Грикши къ Есифу» [78, 28]. Башкорт публицистика елгелэрендэ лэ, мэ^элэн, Берйэн, ТСыпсак, У^эргэн, Тамъян ырыу^ары башлыктарыньщ я?ган хаттарында, уртак этикет канундары кулланыла: «Великий наш шах и царь Иван Васильевич Грозный.» [56, 282-283]. Окшашлык кулъя?малардыц а^аБьшда -II ом га клауза ла Ии?елэ. Башкорт публицистика елгелэрендэ автор^ар у??эренец адресаттарына хермэт курЬэтеу йе^енэн бына иимэ тип тамамлаБандар: «Мы, нижеобъявленные последние рабы, приклоняя к ногам Вашей.» (башкорттардыц Анна Ивановнага йунэлтелгэн хаттарыныц береЬенэн е?ек), «Оштэ фэкир бэндэ падишаИымыз хэзрэтлэренец мэрхэмэт даръясы ашкан вакытка уградыммы икэн йэки кэЬэр уты ашкан вакытка уБрадыммы икэн, дип, хэуеф илэ рижа арасында хеммилэнмеш кеби зилзилэлэнеп, падишаИыныц хэзрэтенэ баш килтереп турадыр вэ догалар кыладыр» (Батырша Алиевтыц Елизавета Петровнага я^ган хаты) Ь. б. [11, 341]. СаБЬ1штырыу есен рус э^эбиэтенэ куз Ьалайык: «а аз тобе кланаюса» (141-се Новрогод грамотаЬы) йэки «Поклон от Фрола господину игумену Микит» (Софийская евангелия) Ь. б. [78, 283].

Урта быуаттар беллитристик характерзагы комарткыларза ныБьшБан Ьу^бэйлэнештэрзец кулланышы ла бер ук булБан. Уртак формулалар хакында «Вопросы языкознания» журналында П. С.

Кузнецов тубэндэге фекерзе эйткэн: «Даже наименее связанные традицией новгородские берестяные грамоты, большей частью представляющие собою частные письма, содержат определенные традиционные выражения, определенные штампы, переходящие из века в век. Однако они не составляют основное содержание грамоты» [97, 40-41]. Бе? П. С. Кузнецов менэн килэшэбез. Элбиттэ, ныгынган Ьузбэйлэнештэр грамоталарзыц теп йекмэткеИе тип Ианалмай. Улар тик комарткыларзыц максатын гына билдэлэй. Эммэ бе? ялыу формапындагы эпистоляр язмала «приказ» пузен курмэд инек. Шулай итеп, калыплашкан был Ьузбэйлэнештэр беллитристик характерзагы комарткыларзыц тел узенсэлектэрен билдэлэй. Хат этикетыныц бер елеше булган инеш Ьэм йомгаклау За, стиль узенсэлеге булыу менэн бергэ, терле халыктар публицистикапын берлэштереусе элемент булып тора.

Тикшеренеуселэр эпистоляр жанрга караган язмалар араИында формаЬы буйынса шэхси хатлашыузы хэтерлэтЬэ лэ киц катлам вэкилдэренэ адреслангандарын Иызык е^тенэ ала. Уларза актуаль ижтимаги-сэйэси темалар кутэрелэ, автор шэхестец биографияИына Ьэм тарихи факттарга нигезлэнэнеп, бер вакыт арауыгын, хатта тотош быуатты тикшерэ. Tan ошондай язмалар урта быуаттар башкорт публицистика нигезен тэшкил итэ. Ми^ал карап утэйек. Мецле ырыуы башкорттарыныц 1671 йылда Алексей Михайловичка язган хатында шундай юлдар бар: «Мы, одиннадцать человек, разделили данную нам от Вас, Великих Государей, жалованную землю и вотчину по такому приговору, чтоб нам друг Другу нималой обиды и пасилья не чинитью. По оному вашему приговору сие татарское письмо написав и послали Вам, Великому Государю.» [113, 434-435]. Артабан вотчина ерзэрзец буленеше хакында hyg бара. Куреуебедсэ, автордар Мецле ырыуынын, ердэре хакында hyg йеретеп, тотош ер проблемаЬына кагыла. Хомарткыныц идея-проблематикаЬы ошонан Бибэрэт.

Кенсырыигка Рэсэйдец ftoFOHToho Ьэм утеп инеуе арта барган Ьайын укымышлы баигкорт йомошсоларыныц, тэржемэселэренец, илселэренец Ьэм саудэгэрдэренец эшмэкэрлеге кицэйгэндэн-кицэйэ. Был эштэрдэ, айырыуса терки халыктар менэн аралашыуда, терки эдэби теле йыш кына рэсми дипломатия теле, аралашыу есен тсулланылган. XVI быуаттын, 80 - 90-сы йылдарында башкорттар рус рэскэрдэре менэн бергэ Себер ханлыгына каршы керэштэ, илдец KOHCbiFbiui сиктэрен Ьаклау хедмэтендэ катнаша. Рус армияЬы составында башкорт полктары XVII быуатта ТСырым, Азов лоходтарында була. Рэсэй ядмышына дур хэуеф Ьалган поляк-швед интервенцияЬын кыйратышалар. Былар уртак Ватанды Ьаклауга Ьэм унын, кеуэтен ныгытыуга хан менэн беркетелгэн героик тарих биттэренец башы була [118, 99]. Шул ук вакытта, Рэсэйдец башка халыктары менэн бергэ, башкорттар да батша самодержавиеЬыныц каты сэйэсэтенэ, социаль Ьэм милли-колониаль идеуенэ дусар була. bhiFaii у^еш куренештэре башкорт халкында удэк Рус дэулэтенэ, рус халкына Ьэм юрары кимэлгэ кутэрелгэн мэдэниэтенэ тэрэн хермэт, телэктэшлек Ьэм ду^лык тойголарын кесэйтэ, синфи идеугэ королБан башта самодержавиеЬыныц сэйэсэтенэ каршы керэш социаль азатлык, бердэмлек, туБанлык идеяларын ныгыта, ватансылык тойгоЬон кесэйтэ. Батша грамоталарында теркэлгэн шарттарды бодоу ихтилалдарды кабындырыусы теп сэбэптэрдец береЬе булып тора. Ошо ерлектэ XVI - XVIII быуаттарда публицистик характердары ядма эдэби э^эрдэрдец барлыкка килеуе эудемлэшэ. Лэкин тарихи вакигаларды тасуирлаган был осорда донъя кургэн я?ма комарткыларзыц кубеЬе Иакланмаган. ТСайИы бер хат, Бариза, мерэжэгэттэр генэ безмен, кендэргэ килеп еткэн. Урта быуаттар башкорт эпистоляр публицистикаЬын Башкортостан тарихына каБылышлы документтар, терло эш каБыздары, ялыу^ар, хаттар тэшкил итэ. Улар араИында халыктыц уз-ара аралашыуы, илтилалдар вакытында юлбашсыларзыц, Бэскэр етэкселэренен, хэрби-ойоштороу эшмэкэрлегенэ кагылышлылары, ил башлыБЫна ;iдрсела нFaнда ры осрай. Шулар араЬында бер нисэ кулъязма FbiHa ьзсын мэрэнэЬендэ эзэби киммэткэ эйэ Ьэм осор эзэбиэте гарихында урын алырга лайык. Ысын мэрэнзИендз эзэбилеккэ дэруэ иткэн комарткыларзыц береЬе - 1793 йылда Екатерина II исеменэ башкорттар тарафынан язылган хат. Был комарткыныц идея-проблематикаИы хэрби хезмэт шарттарын ецеллэштереугэ кагыла. Йэнэ бер меИим комарткы - башкорт халкыныц Иван Грозный oaTuiaFa я^ган хаты. Халык араЬында уны хермэтлэп «ак батша» тип атап йореткэндэр. Иван Грозный идара иткэн осорза Башкортостандыц Рэсэй дэулэте менэн берлэшеуе куп тарихи комарткыларза сагылыш тапкан. Мэрэлэн, Берйэн, ТСыпсак, Урэргэн, Тамъян ырыузары йылъязмалары Иван Грозный менэн башкорт халкы араИындары менэсэбэттэрзе сарылдыра, хатлашыузы дэлиллэй. Мэрэлэн: «.Башкир [доел., башкирское общество] приняли [в русское подданство] с [условием] верной службы [царю]; после принятия в подданство [царь], оказав милость, наградил их самих [т. е. послов] тарханским званием; [затем] обратились с нижайшей просьбой отмерить [башкирам] их земли, воды и выдать им [на владение этими землями] грамоту. По их [т. е. башкирских послов] просьбе, он, великий царь Иван Грозный, своим указом [повелел] эти земли отмерить, то есть определить их границы. Подтверждая это, великий царь вместе со знатными приближенными руки приложили. Написали Иван Бобров, Степан Соколов, Алмавир Степан Белагушин. Писарь секретарь Михаил Белинский так расписался» [56, 71-72]. 0?ектэн куренеуенсэ, хомартхыла эшлекле стиль хулланыла. Рэсми документтыц теп билдэлэре булып торган вахыт курЬэткесе, шулай ух хатты кем теркэгэне, я§ып алганы курЬэтелгэн.

XVI - XVIII быуаттарга хараган йэнэ бер хомартхыныц идея-проблематика Ьэм тел-стиль у?енсэлектэренэ тухталып китзйек. Мецле ырыуы башхорттарыныц 1671 йылда батша Алексей Михайловичха тзБЭЙенлэнгэн хаты социаль йекмэткеЬе, я?ылыу формаИы менэн шэжэрэлэр^е хэтерлэтэ. Сенки бында, силсилэлэге кеуек, исемдэр те^мэЬе бирелгэн: «Первое от Каззафара-князя четыре сына: большой сын Казябахты, другой сын Дистан, четвертый - Кадаш-князь. Да еще Чуплековых четыре сына.» [13, 453]. Эммэ автор тарихи шэхестэрзец исемдэре Ьанап сыгыу менэн сиклэнмэгэн, осор^оц иц ки£кен проблемаларыныц береИе - ер мэсьэлэЬенэ тухтала: «В 7179 году приехали да ко мне, Великому Государю, Янбахты князь Кадаш, Уразлы Урманов, Махмут Дистанов Камачик Янасубиным с товарищи и приехав, подали татарские письма такое: первое я, Казабахты, взяв Салузянского устья до Уршаку реки по обе стороны со степью и лесом.» [13, 455]. Ижтимаги вахигаларга вайымЪыз харай алмаган есен дэ Иу? о^таЬы тарафынан теп тема - ер мэсьэлэИе билдэлэнэ.

1706 йылда башхорттар уздэренец ихтисади хэленэ, колониаль и?еугэ зарланып, Петр Беренсегэ мерэжэгэт итэ. XVIII быуат башында Эфе ейэ?е башхорттарыныц я?ган был шикэйэте

Башкортостандагы социаль-тарихи, иктисади Ьэм сэйэси шарттар?ы сарылдырыусы ялыу терендэ язылган публицистик я^ма елгеЬе. "Комарткыла батшаньщ е^тэмэ Ьалымдар тураИындапы указы, Ьалым тер?эре Ьанап кителэ, шулай ук Ьалым йыйырга килеуселэрзен, урындаил халыкты йэберлэу^эре тасуирлана. Текстан е?ок килтерэйек: «.бе? унын, сакырыуы буйынса Минзэлэ эргэЬендэге бэлэкэй генэ ауьшта килдек. Э Александр, карауыл алтына алып, трелесэ куркыта башланы: Ие^зец Ык буйында купме кешеге? булЬа, ул агай-энеге?гэ каршы ЬуБЫш асырга бойорормон, тине. Шунан Ьун, Александр, саптырып 0фегэ килгэндэ, карауыл а^тындагы бе^ец кешелэрзе у^е менэн бергэ алып китте. Бик шэп килгэнлектэн, унын, килеуенэ карап ойоштороп куйылган теге ылаусылар теркемендэ бик куп ат арып, сэсэп, янып улде.» [1, 81]. ТСомарткыла батша комиссары Александр Сергеевтьщ башкорт халкынын, хокуктарын бо?оуына ба^ым яИала. Шул яил менэн я^ма документаль те£ ала: «.шунан Ьуц бе^гэ тамгаларыбы^зы ЬалырБа куштылар, э теркисэ укый-я^а белгэн кешелэргэ Александр у?е я?ган я?ыуга куй куйырга таяк менэн тертеп бойор^о, э ул я^ыу^ы бе?гэ укып ишеттермэнелэр. Без инде я?ыуга тамга Ьалып, кул куйып беткэс кенэ, ул бе?гэ Кейлэй башланы: бе^ец ризалыктан тыш я^ылган ул я^ыуда бе? Ьис белмэгэн, эйтмэгэн нэмэ: Иэр юлдан 5-эр мен; ат бирэбе?, тип язылган булып сыкты. Уньщ язаларына, кэнсэлэ, термэлэ, Иыуык келэттэ интектереп биклэп тороуына бе? колдарыбы^^ын, сы^ар кэле калманы. » [1, 84]. Я^малаия бындай юлдар теп идеяны билдэлэй - турэлэрзен, рэхимИе^леген, канИы^лыгын, баш-баштаклыктарын фаш итэ. Бында йэбер-золомдан тамам арыган халыктын, а1а-зары асык тойола. ТСомарткынан йэнэ бер е^ек:

Беззе, у? колдарыцды, теге кес етмэ<рлек налогтар, оброктар менэн болгенлеккэ тешерергэ, уларзы ©сте-е^тенэ Ьалып торорга, Эфе ейэзен, билэмэлэребеззе, ауылдарыбыззы ТСазан карамагына бирергэ юл куйма.» [1, 84]. Эфе ейэзе башкорттарыц был шикэйэте - хальгксан публицистиканын, йэнэ бер елгеИе булырзай эЬэмиэтле язма. 1728 йылда Эфе ейэзе кешелэре, вИах йыйыусыларзын, кы^ымына тузмэй, Петр Икенсегэ хэбэр ебэрэ.

Публицистик язмаларза тарихи вакигалар, уларза хатнашыусы тарихи шэхестэр терле яктан яктыртыла. Был адаксатка ирешеу есен публицистар э^эрзэре эсендэ терле Ьурэтлэу сараларын, хальгк ижады елгелэрен урынлы Ьэм уцышлы куллана. Шулар ара1шнда узенсэлекле йекмэткеле ну Бай юлы бапгкорттарыныц кенэз А. М. Волконскийга язган хаты игтибарга лайык. У л - башкорттарзьщ рэсми хат жанры н кулланыу елгеЬе. Хат аша хальгк Бэзеллек эзлэй, уз хокуктарыныц бозолоуы хатсында хэбэр итэ: «.Безнец ни эшемез булса да, син, кенэз, падишаЬга еткермэйсен. Имде суземезне падишаИра еткермэсэц, безкэ уфкэлэмэ» [13, 366].

XVI - XVIII быуаттарга караБан эпистоляр публицистика араНында баигкорт халтсы исеменэн Анна Ивановнага адресланган хат та бар. Был тарихи документыц касан, ниндэй айза язылганы билдэЬе?, тик азагында гына «Слушано июня 11 1733 году» тигэн языу бар [13, 434]. Урзэге хатка башкорт ырыузарыныц 38 вэкиле тарафынан тамга куйылган, улар араЬында уз заманында билдэле тарихи шэхестэрзец - муллаларзыц, тархандарзыц, батырзарзыц -им за лары булганы билдэле. Был тарихи документтар Башкортостандагы ул осорзагы хэл-торошто тасуирлай: «.прежним ханам с тех земель и вод ясаку платили, о том платеже мы и великим государем подлинно доносили и быть в верном подданстве присягали. С которого времяни с тех от великих государей з жалованных земель и вод и звериной и рыбной ловли с меду и с соли лисицами и куницами и медом в казну Вашего Императорского величества бездоимки платили. А сверх того и подводы даем, не имая прогонных денег. А вы шеписанными землями и водами владеем мы исстари без крепостей» [130, 134]. Бапгкорттар 1737 йылда кабул ителгэн то? сы тары у га кагылган указ тураЬындагы узгэрештэр нисек улар^ыц тормошон узгэрткэне хакында хэбэр итэ, артабан башка моЬим мзсъэлэлэр хакында Ьу^ ку^гата.

Анна ИвановнаБа йунэлтелгэн хаттар^ыц береИендэ А. И. Тевкелев тарафынан курИэтелгэн йэбер-золом хакында ла хэбэр ителэ. «.Да еще Вам милостивой великой государыне кланяемся об обидах Алексея Ивановича Тевкелева. Как приехал он в город Уфу, клал на нас на бедных рабов взятки верблюда. Да еще клал и нам ясашным татарам взятки лошадей и сказал, что посольствовать к казахам. Не знаем, оные взятки по велению Вашей милостивой государыни или нет» [130, 135]. Был комарткы эпистоляр публицистиканыц документаль теренэ карай. Хикэйэлэу манераИы, йекмэтке у^енсэлектэре ошо хакта Иейлэй. Мэ^элэн, комарткыла конкрет тарихи факттар килтерелэ: «А в прошлом году всемилостивейший Вашего Императорского величества указ о соли нам объявлен. .Как предки Вашего Императорского величества, гак и Ваше Императорское величество нас нижайших рабов ваших в высочайшей императорской милости содержать изволите и всякие вины наши прощаете и пред протчими провинциями нашу Уфимскую провинцию в особливой милости содержать изволите и все прошении наши за благо приемлите. И во всех Вашего Императорского величества указах к нам высочайшую императорскою милость являть соизволите, понеже в древния лета предкам Вашего Императорского величества прадеды, деды и отцы наши в подданство пришли. И тогда в бытность их в подданстве у прежних ханов, которыми землями и водами они владели, и великие государи теми же землями и водами их пожаловать и милостиво указали и нам оными ж владеть» [ 130, 136-137]. Лвтордар текста телгэ алган теге йэки был мэсьэлэнец барлык нескэлектэре адресатка ацлайышлы булЬын осон бэйнэ-бэйнэ тасуирлай. Улардыц проблема менэн якшы таныш булыуы куренеп тора. Былар барыЬы ла эпистоляр публицистика жанрыныц \денсэлектэренэ тап килэ.

Эпистоляр публицистика талаптарына яуап бирердэй хаттарга XVIII быуат сиктэрендэ йыш юлыгабыд. Башкортостанды колон иализациялаудыц косэйеуе, иктисади Ьэм социаль каршылыктардыц тэрэнэйеуе менэн бэйле процесс, крэ^тиэндэр Ьугыштары, ил кумэлендэге терло эре вакигалар халыктыц ижтимаги ацы у^ешенэ кесле йогонто яЬай, эпистоляр ядмаларга ла у? эден Иалган.

1755 йылгы ихтилалдыц идея етэксеЬе Батырша Элиевтыц императрица Елизавета ПетровнаБа тэгэйенлэнгэн хаты - дур Ьэм меЬим эпистоляр комарткы. Ихтилалдыц идея етэксеЬе Батырша Алиевтыц баштага ядган хаты уденец социаль-тарихи яктан тэрэн йекмэткеЬе, философик айышы, публицистик пафосы, тел-стиль уденсэлектэре, ниЬайэт, документаллек Ьэм художеств олылык Ьыдаттарын кушыуы йэЬэтенэн куренекле бер урын тота. Ул дур ядма комарткы XVIII быуаттыц тэуге яртыЬында Башкортостандагы ижтимаги фекер урешенец, публицистиканын, Ьэм тарихи-эдэби характер^агы эрэр^эр эволюцияЬыньщ бер кульминацион моменты кеуек кабул ителэ. Батшага я^Бан хатынан ацлашылыуынса, Батырша ботэ Бумере буйы халыктыц ауыр тормошо менэн таныш була. Куреп шаЬиты булып кына калмай, уз хатында рус батшалырыньщ халыкты изеугэ, йэберлэугэ, кырыура, хыйырИытыура йунэлтелгэн указдарына сэйэси-ижтимаги яктан заманы есон кыйыу Ьэм дерер баЬа бирэ, бындай сэйэсэтте тэнкит птэ.

Терки телендэ я^ылран был рарызнамэ алты каралама варианты Ьэм акка кусерелгэн бер тер несхэЬе, шулай ук, руссага тэржемэлэре менэн архивтарза Ьакланып, беззец кендэргэ килеп етэ. Батыршаныц батшабикэгэ я^ан зур кулэмле хаты авторзын, уз башынан уткэн хэлдэрзе, бангкорт халкыныц кенкурешен, кайгы-хэсрэттэрен, шерелдэрен Ьэм йолаларын XVIII быуат уртаЬында Башкортостан да булган канлы Иэм фажигэле тарихи вакигаларзы, 1755 йылры восстаниеныц нисек килеп сырыуын, топ сэбэбтэрен куз алдына бартыра, шуларзыц тере шаИиты булып, тарих Ьейлэй. Ул уценен, жанр тэбигэте йэИэтенэн автобиографик тарихи-документаль повеска якын. Был хатта йэнле тасуирлылыкты, шул замандын, халыксан тел-стиль узенсэлектэре Ьэм язма телден, стиль Ьызаттарын асык тойорга мемкин. Батырша яуыз рус, башкорт, мишэр турэлэренец халыкка курИэткэн золом-яфаларын аянып Иейлэй: «Мындагы турэлэр кирэк залим, кирэк гэдел улсыннар, аларньщ хекеме бозылмайдыр. Турэлэр алдап, акса алалар. Байларнын, малы текэнде, ярлылар бурычлы булдылар. Кен дэ бетэр эшне айга суздылар, айга бетэр эште йылга суздылар акча алар ечен. Халайыкларга жэфалар кургэзделэр, кыйнамак, сукмак, алым алмак берлэ малларны уиярьшматс берлэ вэ Ьэм кешелэрне ултермэк берлэ. Яныш командасында Тутстар ауылнын, Ty-ктарны указдан артытсны бирмэгэн ечен бер башльгк арулы шарап эчереп ултерде. Солэймэн командасында Субай ауылынын, бер кешесен олау озата барранда юлда драгуннар тсыйнап ултергэннэр» [14, 139-140]. Текста автобиографик элементтар?ы йыш осратырра момкин. Ундагы диалогтар комарттсыга йэнлелек остэй. Ми<^алдар карайык: «Андан суц Оренбургка китдем. Юлдан Боржэн халтсы тора торган ямда ат утлатурра тошдем. haya эсе кон ирде. Ямдэн йыратсырах сыу буйуна баруб, росол тэЬарэт тсылуб, намаз хылдым. Шул хэлдэ турт атлы банжорт килделэр. Атлары яхшы, кейемлэре эсбап, икесе карт, икесе урта кеше. Сэлэм бируб куружделэр вэ эйтдэлер: «Моллэлек рэуешен, бар, кем дигэн буласыц?» - диделэр. Бэн эйтдем: «Мэдрэсэлэрдэ гилем угрэнеб йори торран шэкертлэрдэнмен. Ибн-Бэли дигэн булурмын», - дидем. «ТСайсы галимнен, мэдрэсэсендэ тороб укудун,?» - диделэр. «Меллэ БаЬадиршаЬ мэдрэсэсендэ укудум», - дидем. «Моллэ БаНадиршаЬ вэ Иэм Мортаза ахунд хуш тораларму?» - диделэр. «Бик хуш торалар, узунец кургэн рэуешчэ», - дидем. «Без дэ намаз кылайьж», - диб атларундан тешдэлер. «Узенен, хайсы илэулэрсез, ни йомошларга йорисез?» - дидем. «Боржэн халтш буламыз, ыстаршинальж эшен тикшуруб йеримез», - диделэр» [14, 140]. Килтерелгэн елголэр буйынса Батырша хатынын, йэнле тел менэн я?ылганын, стиле, хикэйэлэу алымдары, диалог, монологтары менэн матур э?эбиэткэ якын тороуын курергэ момкин. Я?маньщ Батыршанын, у? тормош юлына Ьэм ижтимаги эшмэкэрлегенэ королган э?лекле сюжет ебе лэ бар. Уныц телендэ мэхэл, эйтемдэр, фразеологик берэмектэр ?э йыш осрай: «Бэгзесе эйтаде: уз ригэйэсе берлэ уйнаган, уз кул астына золомлык кылган йорт унмас булыр, халык теленэ тошкэн тик булмас. Бу усаллыкларнын ахыр бер ниЬайэсе бардыр дию. Бэгзесе эйтде: падишаЬ гэделдер, вэ лэкин уз куйынындан китмэгэн, безгэ килеп етмэгэн гэделлектэн безгэ ни файда? Ьэр кемнен кулы тейгэн ергэ кузе теймэсме булыр? Курэсез, кем, безнен кулымыз кыскадыр, йорт кэртэмездэн тышка узмайдыр. Йортымыз эчендэ бер кузынын а я i f,in сынган курсэк, аны бэйлимез. Шунын тик [кеуек] без падпшаЬымызнын кул астындабыз. Эгэр хэкикэт падишаКлык тикшеруе илэ тикшерелсэ, кузе етмэсме булыр иде» S14, 267].

Халых ихтилалдары башхорт эпистоляр публицистикаИын торихилых, hyFbinicaH pyx менэн hyFapa. Бигерэк тэ XVIII быуаттагы башхорт ихтилалдары осоронда эш кагыззарына, рэсми язмаларга публицистик элементтар ныхлап инэ, документ стиле публицистика менэн аралаша, публицистика художестволы э^эбиэткэ косле йогонто яИай. Тора-бара рэсми эш кагыззарыныц формаЬы публицистиканыц бер формаЬына эйлэнэ. Рэсми я^ма, публицистика формалары э^эбиэттец жанр, тел, стиль формаларына утеп инэ, урелеп китэ. Э^эбиэттэге был эске процесс фольклор традициялары менэн осрашып, ысын мэгэнэЬендэ демократик, халыхсан рух алып, тагы байыга, терлолэнэ бара. Артабан кара л асах я§ма хомартхы быныц асых ми^алы. Салауат Юлаевтыц Пугачев ихтилалы осоронда яугирзарына я?ган Ьэм 1775 йылда вфе термэИенэн тугандарына ебэргэн хаттары, хы^ха гына булыунарына харама^тан, замандыц бэйэт эЬэмиэтле хэл-вахигаларын асып Ъала.

Салауат Юлаев култамгаЬы Ьалынган бетэЬе 14 документ билдэле. Улар^ыц кайЬылары рус телендэ, кайЬылары теркисэ язылБан Ьэм указ, курЬэтмэ, бойорок, оготнамэ, билет, орден, хат кеуек кагыззарзан тора. Текстар^ыц дуртеЬе атаман И. С. Кузнецов, икеЬе ТСэнзэфэр Усаев И. б. Ьугышсылар, береЬе Юлай А^налин менэн берлектэ ижад ителгэн. Рус телендэге кагы^ар^ы торки^эн тэржемэсе Эдил Бигэшев эйлэндергэн Ьэм Салауат Юлаев тсултамгаЬы а^тында уныц писар^эре лэ куй куйган. Э торки телендэ я^ылран документтарра Салауат рэ?эттэ у^е генэ имза Ьалыр булган, ти Мирас И^елбаев [86, 72]. Был кулъя^малар Салауаттыц, Крэфтиэндэр Ьугышы идеологы буларак, ижтимаги карашын асып Ьалалар Ьэм, элбиттэ, тарихи сыганак ролен утэу менэн бергэ, публицистик э^эр ролен дэ башкаралар.

Артабан йэнэ бер эпистоляр публицистика комарткыЬаныц я;}ылыу формаЬына, хикэйэлэу манераЬына, йокмэтке Ьэм тел-стиль узенсэлектэренэ тукталып китэйек. 1766 йылда Петербургка Закондар проекты те^еу комиссияЬына Бэ^эррол Юнаев Ьэм Туктамыш Ишбулатов ебэргэн наказдар Башкортостан тарихыныц моЬим вакигаларына, халыктыц конкурешенэ, иктисадына, рухи мэ?эниэтенэ кагылышлы проблемалар^ы кутэрэ. Батшабикэ Екатерина II тарафынан яцы Уложение тезергэ тигэн эмер бирелэ. Уложение комиссияЬында барлыгы 573 депутат Ьайлана, шулар и^эбендэ ике кеше башкорттар ара1шнан булган. вфо Ьэм Исэт провинциялары халкы у^^эренец депутаты итеп Бикэтин волосы етаршинаЬы Ба?аргол Юнаевты Ьэм Туктамыш Ишбулатовты Ьайлай. Башкорттарзыц телэктэренэ, тэкдимдэренэ таянып, улар наказдар тозегэн. Был ядмаларзыц стиль у^енсэлектэре, тезолеше, Ьурэтлэу сараларыныц кулланылышы автор?ар?ыц ац кимэле, тормош тэжрибэйе, йэмгиэттэге роле хатсында Ьу? йореторгэ момкинлек бирэ. Мэ^элэн, Туктамыш Ишбулатов рус телен, гарихты топле белеуен, ябай хальж тормошоноц ауырлыктары менэн ятсшы таныш икэнен курэбе?. Уныц ос таптсыр Уложение комиссияИыныц зур йыйынында сырыш яИауы, унда мишэр писэр?эрен башкорттарра алмыштырыуын, бангкорт вотчина ер^эрен талаузан, халкын йэберлэузэн тсотолдороу^ы талап итеуе билдэле. 1767 йылда ул «.новокрещенцам не дозволять селиться на земли башкирцев, потому что они и сами имеют мало, а только позволить им взять под себя описанный близ Оренбурга и впусте лежащие земли», - тип белдерэ [98, 53]. Туктамыш Ишбулатов баштсорт йэмгиэте эсендэге идаралык системайына айырым игтибар булэ. Наказдыц 8-се пунктында старшиналар хакында ул былай ти: «Старшина ж между нами башкирцами как-то ныне чинится быть с выбору мирских людей кого за способного удостоят. Некоторые башкиры, отделившись «в особую партиею малым числом», сами выбирают себе старшину, или же «для самодовольства и бесстрашного жития умышленно показывают на старшин подозрения и отходят к другим старшинам, жительствующим в дальних от них местах» и приходят в самовольство» [98, 78].

Исэт провинцияЬы бапгкорттарыныц тэкдимдэре, телэктэре иигезендэ Ба^аррол Юнаев тарафынан 22 пункттан торран наказ то?елэ: «Об этом говорит следующее выражение: «. по сим данных от оного народа. в разных терминах наказов, которые я, сообразуя о общественных усмотрениях общих нуждах и недостатках при сем в ниже следующих пунктах представляю.» [98, 107]. Уныц авторлырындагы наказда баигкорт йэмгиэтенец социаль яры яктыртыла. Был хакта «История русского государства в трех томах» китабында тубэндэгелэр ядылган: «Из преамбулы наказа видно, что башкиры делились на две категории: на тархан и простых башкир. Социальная структура включала также старшин, не все из которых были тарханами» [88, 460]. Бадаргол Юнаев йолаларды Ьаклап алып калыу яклы сыбыш яЬай: «.чтобы суд производили старшины с помощью третейских судов, а по духовным делам. старшинам единственно собою не выступать, а разбирать и судить оныя з духовными нашего закона людьми ахуном и муллами» [98, 109].

Эпистоляр эдэби комарткы олгоЬо булып хедмэт иткэн был наказдар публицистик ядманыц документаль торен тэшкил итэ. Теп олешен, исеменэн ук куренеуенсэ, документаль сыганактар алып юра. Бында меЬим шарттардыц береЬе - мэклумэттец дере^кэ тап килеуе Ьэм тулы булыуы, ме!шм осордардыц, моменттардыц игтибарИыд калмауы утэлэ. Наказдардыц композиция!1ы, стиль уденсэлектэре ниндэйдер факт менэн таныштырып кына калмай, }та ижади мэгэнэ лэ бирэ. Автордар теге йэки был проблеманыц асылын балкытып ебэрэ. Шунлыктан, йэгни хэл-вакигалырдыц айышына тура килгэн айырым моменттарды калкыу итеп Ьынландырганлыктан, публицистик комарткылар утемле, э тасуирланган мэсьэлэлэр тулы булып куд алдына ба^а. Йыйындарда тикшереп кабул ителгэн был наказдарда Башкортостан иктисады, халыктыц кенкуреше, сауда, Ьалым, мэдэниэт мэсьэлэлэре кудгатыла. Шулай ук тэкдимдэр, талаптар, утенестэр яктыртыла, турэлэрдец башбаштаклыгы фашлана. Ми^алдар менэн И9батлайык. Мэ£злэн, Бэдэргол Юнаев тарафынан теделгэн наказдыц 14 пунктында былай тип эйтелэ: «Повелено было командовать оными нашим башкирским старшинам и выбирать хороших из юртовых старшин, а не показных, то есть на время командирующихся, только для одного похода» [98, 111].

Башкорттарзыц был наказдары халык фекерен, гэ?ел талаптарын, утенестэрен белдереузэре менэн бергэ, XVIII быуаттьщ икенсе яртыЬында халык ацыныц урешен асык сагылдыра. Наказдарзан манифестар барлыкка килэ. Мэрэлэн, 1773 - 1775 йылдарзаБы Крэртиэндэр ИуБышы осоронда Пугачев манифестары h о м указдары шулар нигезендэ тезелгэн, тип рарлай галимдар [13, 351 ]. Язманан е?ок: «Объявляется во всенародное известие. .Награждаем древним крестом и молитвою, головами и бородами, волностию и свободою и вечно козаками не требуя рекрутских наборов, подушных и протчих денежных податей, владением землями лесными, сенокосными угодьями и рыбными ловлями, озерами без покупки и без аброку и свобождаем всех прежде чинимых от злодеев дворян и градцких мздоимцов-судей крестьяном и всему народу налагаемых податей и отягощениев.» [113, 40]. Ул манифестарза халыктын, азатлык идеялары, изеусе байдар катламына усе бетэ уткерлеге менэн эйтеп бирелэ. ТСайЬы бер манифестары терки теленэ тэржемэ ителеп, башкорттар, татарзар араЬында таратьишаны билдэле. Мэрэлэн: «. Ерецези вэ суыцызи, вэ балыкьщызи, вэ кургаш, вэ икмэк, вэ тоз, вэ Бэйрелэр илэн. Кемдер баш тарткучы, вэ каршылык кылБучы, вэ баяр, вэ янараллар, вэ майор, вэ капитан, вэ БЭЙресе башы киселер, вэ малы талаулы. Алыцыз, каршы торыныц, башын кисегез, хэзинэсе булса, падишаЬга килтерергэ. Бэйре нэрсэлэрни армия халайыкларына таратып, хэрэж кылыцыз. Бер вакытны сезлэрне анлар ашады, минем колларымны ирексез вэ ихтыярсыз итте. Игенен, узлэрен чабыгыз.» [86, 99].

Емельян Пугачев манифестарынан, указдарынан тыш, Кинйэ Арьк^ланов, Салауат Юлаев, Юлай А§налин, Бэ?эргол Юнаев, Каскын Ьамаровтарзын, h. б. морэжэгэттэрендэ, хат Ьэм фармандарында яуга кутэрелергэ ондэусе юлдар публицистик Ььцзаттар менэн hyFapbuiFaH. Жанр-стиль тэбигэте буйынса улар документаль хат формаЬына харай. Идея-тематик яхтан ки^кен тарихи мэсьэлэлэргэ йунэлтелгэндэр. Шулай итеп, пугачевсылар^ыц манифестары, указдары, сарыхыу^ары эпистоляр публицистиканыц ни яшы елгеЬе тип и^эплэнэ. Был хомартхылар?ыц башхорт публицистика елгелэре менэн уртах яхтары, дейем Иы^аттары куп. Сенки башхорт публицистикаЬы был осор?а рус халых публицистикаЬыныц традицияларын у^лэштерэ. Уртах яхтары булып ике телдэ лэ азатлых хэрэкэтенец махсатын, халых телэктэрен сагылдырыуы тора. Мэ^элэн: «Жалуем сим имянным указом с монаршим и отеческим нашим милосердием находившихся прежде в крестьянстве и в подданстве помещиков, быть верноподданными рабами собственной нашей короне.» [113, 41].

Башхорт халых публицистикаЬы Иэм фольклор бер-береЬенэ йогонто яИай, у§-ара утеп инэ, тип билдэлэп утелгэйне. Сыгарылган манифестар ниге?ендэ халых йыр?ары, бэйеттэр, легендалар ижад итэ. Мэ9элэн, Салауат Юлаевтыц шэхесенэ Ьэм эшмэкэрлегенэ бэйле «Салауат телмэре» тигэн э^эр^э Пугачев манифестарынан е^октэр хулланылган, Алдар Килмэк, Батырша Эмин кеуек батыр?ар исеме телгэ альютан, Салауат Юлаевтыц muFbip^apbi килтерелгэн [11, 201-202].

Булектэ эпистоляр публицистика елгелэрен харап сыххандан Ьуц шундай Ьыгымталарга килдек. XVI - XVIII быуаттар башхорт эпистоляр я^маларыныц у? дейом стиле, идеяИы - у ртах тоны, колориты, хикэйэлэу манераЬы, художестволы телмэренец бер^эм пы^аттары бар. Улар^ын, уртахлыил, мэ^элэн, шунда - у?ЗэРенэ тиклемге традицияга ниге^лэнэлэр. Шулай ух автор?ар?ьщ ан, даирэйен, уй-хараштарын, рухи донъяЬын, психологик тэбигэтен асып Ьалыуза, форма яилнан мэжбури халыптарга ярахлаштырып, халыхсан демократик тел менэн ижад ителеуендэ куренэ. Быныц менэн бергэ у?енсэлектэре хахында ла эйтеп китергэ кэрэк. Мэ^элэн, Ьэр автор уценен, Иэлэтен, ижади о^талыгын, образлы фекерлэу хеуэИен, ухымышлылыгын, белем кимэлен фай?аланып, эпистоляр публицистика жанр^ары яр?амында осор?оц иц меЬим хол-вахигаларына байхау яЬай, проблеманы уртага Ьалып хэл игергэ ондэй. Тасуирланган хэл-вахигалар ижтимаги-сэйэси, ихтисади Ьэм социаль-психологик процестар менэн бергэ харала. Анализга йэлеп ителгэн я?ма хомартхылар авторзары кеше куцелен гш^гер тойа белеу хеуэЬенэ эйэ булыузарын, кутэрелгэн проблеманы тепле итеп тикшергэндэрен Ьы^ык е^тенэ алыу меЬим. Ьу;5 о^таЬы теманы, кутэргэн проблеманы аных куз алдында тота, уныц хахында яхшы хэбэр^ар булыуы куренеп тора. Шунлыхтан зеэрзэрзец ышандырыу хеуэЬе шахтай кесле. Сенки унда, алдан билдэлэнгэнсэ, теге йэки был мэсьэлэне бик яхшы белгэн кешенец Ьуздзре адресатха туранан-тура еткерелэ. Автор^ар типиклаштырыу алымын хуллана, герой^ыц тел узенсэлектэрен курЬэтэ, портретын асып Ьала. Эпистоляр публицистика э^эрзэренец махсаты, тарихи вакиганы ентекле Ьурэтлэу формаИы, узенсэлеге, мемкинлеге, айырым композицион тезелеше бар. Теге йэки был тарихи вахиганы хылыхИырлаганда мехит, тэрбиэ, характер кеуек тешенсэлэр ифэпкэ алына. Ил, халых, заман хэстэрен уз иценэ алган, етди йекмэткегэ эйэ булган хаттар хоро информацион характерна Бына я^ылмай. Ьэр бер факгка, вакиБалар хэрэкэтенэ авторзар^ын, у? баЬаЬы бар. Ошо баЬа аша улар^ын, менэсэбэте, уй-караштары, эске донъяЬы асыла ла инде. tOMFATUIAy

Э?эби Ьэм тарихи киммэттэрзе у^енэ туплаган XVI - XVIII быуаттар тарихи-функциональ жанр^арындаБЫ урнэктэр^ец баигкорт э^збиэтендз у? урыны, у^енэ курэ у^еш тсанундары, сюжеты, идеяЬы, жанры, стиле Иэм художество узенсэлектэре бар. Урта быуаттар шэжэрэлэренец, тэуарихтарынын,, тарихнамэлэренец, юл ядмаларыныц, эпистоляр публицистика елголэренец теп мэгэнэЬе хикэйэлэугэ ниге^лэнгэн булыуы Ьэм билдэле бер тсалыплапгкан сюжетка королоуы менэн улар э^эбилеккэ дэруэ итэ.

Урта быуаттар башкорт эпик э^эбиэте башка осор^арзан жанрдар терлелеге менэн айырылып тора. Улар Бангкортостанда бул ра н ки^кен социаль-тарихи вакигаларзы сагылдырган, комарттсыларда бангкорттарзыц хан Ьэм нурай мыр^аларына тсаршы керэше йэнле итеп теркэлгэн, бапжорт ырыударыныц рус дэулэтенэ УЗ ихтиярзары менэн кушылыуы меЬим тарихи акт итеп у^эккэ куйылган. Теге йэки был тарихи вакигаларзы тарихка уйып калдырыу телэге урта быуаттар функционалъ жанрзарын хасил иткэн дэ инде.

XVI - XVIII быуаттар эпик эзэбиэте комарткылары у^ешэ Иэм идея-художество, жанр-стиль тэбигэте йзИзтенэн бер ни тиклем узгэреш этабын кисерэ. Был осорза ысынбарлыкты объектив кузлек а та Иурэтлэугэ ынтылыш кесэйгэне Ьизелэ. ТСомарттсылар официаль тв£ ала, тарихи, документаль язмаларга якыная тешэ. Мэ^элэн, 1766 йылда Петербургка Закондар проекты тезеу комиссияЬына Бэзэргол Юнаев Ьэм Туктамыш Ишбулатов эдерлэгэн наказдарды Бына алып карайык. Автордар тарафынан эпистоляр публицистиканьщ офидиаль торе уцышлы кулланыла. Шулай ук Пугачевтын, терки телендэге манифестары, баигкорт хэрби башлыктары - Салауат Юлаев, Юлай Адналин, Клскын Ь.амаров указдары ла официаль документ те^ен алган. Был осорда замандын, меЪим ижтимаги-сэйэси моменттарын, йэмгиэт мэсьэлэлэрен, шэхестен, эхлаки йеден сагылдырыуга ынтылыш арта бара. Мэ^элэн, эпистоляр публицистика елгелэренец береЬе -Батыршаныц Елизавета Петровнага ядган хаты - шулар рэтендэ.

XVI — XVIII быуаттар башкорт комарткыларыныц тагы ла бер уденсэлеге - донъя эпик эдэбиэте менэн бердэм Ьэм уртак Ьыдаттар менэн характерлана. Быныц нигедендэ мэдэни Ьэм ижтимаБи ац килэменец сагыштырмаса бер ук ба^кыста булыуы ята, тигэн Иыгымта яЬарга момкин. Беддецсэ, тагы ла бер сэбэп: урта быуаттар осоронда географик яктан якын булган халыктардыц эдэби комарткылары бер-береЬенэ утеп инеудэре, эпик эдэбиэт автордарыныц боронго традицияларга таяныудары, барыЬы ла бер эдэби кагидэлэргэ буШюноудары. Мэ^элэн, урта быуаттарда терле халыктарда бер ук жанрдар системаЬыныц кулланылышын, бер ук геманыц сагылышын кудэтергэ мемкин. Бэрэптэрдэ, фарсы халкында, шулай ук француз, немец Иэм инглиз эдэбиэтендэ лирик поэзия у^ешэ. Философик трактат, «житие», «поучение» жанрдарын, тарихи хрониканы, сэйэхэтнамэлэрде, хайуандар Иэм минералдар тураЬында тасуирлаусы комарттсыларды Франция, Ьиндостан, Япония илдэрендэ генэ тугел, шулай ук рус Ьэм башкорт эдэбиэтендэ лэ осратабыд. ТСаралган осор эсендэ донъя эдэбиэтендэге бердэмлек Иэм окшашлык сэйэси, дини бэйлэнештэр, дейем у9еш тенденцияЬыныц уртак Иы^аттары менэн дэ ацлатылалыр.

ТСаралБан осор автор^ары утсыусыныц игтибарын йэлеп итеу максатында терле Иурэтлэу саралары, тел-стиль саралары хулланганы куренэ. Мэ9элэн, сатирик юлдар^ыц урынлы тсулланылыуы (Юрматы ырыу шэжэрэЬе h. б.), эйтем-мэкэлдэрзец, фразеологик берэмектэр?ец, Иурэтлэу сараларыньщ, ендэш Ьуззэрзец, сагыштырыузарзыц («Исмэрил afa сэйэхэте» h. б.), тсалыплапгкан 1туз?эрзец Ьэм Ьузбэйлэнештэрзец йыш осрауы (мэсэлэн, «Ьуцры Ьартай» язмаЬындары «белегез», «белеу тейеш», •чмэрлум булЬын» h. б. кеуек 1туззэр) улар?ыц стилен художестволы э:рбиэт стиленэ якынайта. Прозаик текстын, ширри юлдар менэн урелеп барыуы йылъя^маларра стилистик у?енсэлек е<?тэй. TCapan уткэн YçspraH ырыуы шэжэрэЬе быньщ асык м^алы булып тора.

Шулай итеп, XVI - XVIII быуаттар башкорт эпик э^эбиэте жанрзарынын, идея-художество Ьэм жанр-стиль узенсэлектэрен тикшергэндэн Иуц, тубэндэге Иырымталар flhapFa мемкин: о Башкорт эпик э^эбиэте жанр^ары - шэжэрэлэр, тэуарихтар Ьэм тарихнамэлэр, сэйэхэтнамэлэр, юл я^малары, хажнамэлэр, эпистоляр публицистик я^малары катмарлы формалашыу осорон утэ. Был жанрзар донъя э^эбиэте ftoFOHTohoH кисерэ, шунлыктан эдэбиэттэр араИында отсшаш Ьы^аттар ку^этергэ момкин. Мэ9элэн, ÎvOHCbiFbim тэуарих традициялары нигезендэ башкорт тэуарихтары барлыкка килэ.

• XVI - XVIII быуаттар арауьпына караган шэжэрэлэр, тэуарихтар Ьэм тарихнамэлэр, сэйэхэтнамэлэр, юл я^малары, хажнамэлэр, эпистоляр публицистик ядмалары функциональ характерна. Улар уз^эренец эсендэ бер нисэ жанр торен берлэштерэ. Жанр^ар бер-береЬенэ ньгк тэрир иткэн. ТСайЬы бер^эре терло документаль эрэрзэр?ец, ярлытстар^ьщ, хикэйэттэр^ец, эпистоляр жанр^арзыц органик елошонэ эйлэнгэн, билми хе<$мэттэрзэ тарихи сыганак, документ функцияИын бангкарган. Эпик э^эбиэт тсомарткыларыныц э^эбилеккэ дэгуэ итеуе. Алдагы булектэр^э тсаралган я?ма комарттсылар^ын, у? дейем стиле, идеяИы - уртак тоны, колориты, хикэйэлэу манераЬы, художестволы телмэренец бер?эм Ьы^аттары бар. Ьэр автор уценен, Иэлэтен, ижади орталыБын, образлы фекерлэу кеуэИен, укымышлылыгын, белем кимэлен фай^аланып эпик э^эбиэт жанрзары яр^амында осор?оц иц меЬим хэл-вакигаларына байтсау яЬай, проблеманы уртага Ьалып хэл итергэ ондэй. Ил, хальгк, заман хэстэрен уз иценэ алган, етди йекмэткегэ эйэ булган кхшарт-кылар тсоро информацион характерна гына я$ылмай. Ьэр бер фактка, вакоталар хэрэкэтенэ автор?ар§ыц уз баЬаИы бар.

• Эрэр^эрзэ тел-стиль саралары уцышлы кулланыла.

• ЭЬэмиэтле хэл-ватсигаларга тукталыу. Документаллеккэ ниге?лэнеу, йэбни автор^ар коро бэйэн итеу менэн генэ сиклэнмэй, геге йэки был вакиганы анализга бэлеп итэ, тарихи факттар яр^амында дэлиллэй. в XVI - XVIII быуаттар эпик я^маларында заман проблемаларын сагылдырганда тел-стиль Ьэм идея-художество у?енлэлектэренец бирелеше.

• Ауы^-тел Ьэм я^ма традицияларга таяныу. Фольклор ерлегендэ яцы жанр узенсэлектэре тыуа Ьэм уз?эре артабан ошо гардицияларзы яцы, ерле материал ниге?ендэ уртереу^е дауам итэ.

Дейем алБанда, диссертацияла XVI - XVIII быуаттар башхорт эпик э?эбиэтенец идея-художество Ьэм жанр-стиль узенсэлектэре билдэлэнгэн махсатха ярашлы ойрэнелде. Шэжэрэлэр?ец, тэуарихтарзын, Ьэм тарихнамэлэр^ец, сэйэхэтнамэлэр?ец, эпистоляр публицистика я^маларныц башхорт э;рбиэтендэге формалашыу процесы Ьэм эволюцияЬы, тотхан урыны Ьэм сыБанахтары, донъя э?эбиэте менэн уртах яхтары билдэлэнде, харалБан осор?а у9еше Ьэм у^гэрештэр тенденциялары, идея-художество тэбиБЭте Ьэм жанр-стиль узенсэлектэре, шулай ух эзэби э^эр буларах тикшерелде. Улар ниге?ендэ был жанр^ар ¿зэбиэттэ зур урын билэгэне Иэм яцы жанр формалары хасил итергэ этэргес булыуы билдэлэнде. Был эш башхорт эпик зззбиэтенец XVI - XVIII быуаттар осорон ойрэнеугэ бер а?ым була алыр, тигэн ИыБымтаБа килэбе?.

БИБЛИОГРАФИЯ

Бапгкорт телендэ

1. Аиизел, №12. - 1966. - 81-82-се б.

2. Башхорт теленец Иу^леге: Ике томда / Рэсэй Фэндэр АкадемияИы Офе билми у?эгенец ТТЭИ. - М., 1993. - 1-се том.

862 б.; 2-се том. - 814 б.

3. Башхорт халых ижады. Йола фольклоры. - Офо: Китап, 1995. -] -се том. - 560 б.

4. Бапгкорт халых ижады. Эпос. - Офо: Китап, 1998. - 3-се том.

- 448 б.

5. Башхорт халых ижады. Эпос. - Офе: Китап, 1999. - 4-се том.

- 400 б.

6. Башхорт халых ижады. Тарихи хобайыр^ар, хикэйэттэр (иртэктэр). - Офе: Китап, 2000. - 5-се том. - 392 б.

7. Башхорт халых ижады. Экиэттэр. - Офе: Башхортостан китап нэшриэте, 1983. - 5-се китап. - 390 б.

8. Башхорт халых ижады. Мэхэлдэр Иэм эйтемдэр. Офо: Башхортостан китап нэшриэте, 1980. - 470 б.

9. Башхорт халых ижады. Риуэйэттэр, легендалар. — Офе: Башхортостан китап нэшриэте, 1980. - 416 б.

10. Башхорт халых ижады. — Офе: Башхортостан хитап нэшриэте, 1954. - 1-се том. - 304 б.

П. Башхорт э^эбиэте антологияЬы. XIII - XVIII быуаттар. - Офе: Китап, 1999. - 1-се том. - 390-сы б.

12. Башкорт эдэбиэтендэ жанрдар системаИы. — Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1980. - 110-сы б.

13. Башкорт эдэбиэте тарихы. 6 том да. - Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1990. - 608 б.

14. Башкорт эдэбиэтенец текстологияЬы мэсьэлэлэре: Мэкэлэлэр йыйынтьны. - 0фе: СССР ФА БФ ТТЭИ. - 1979. - 160 б.

15. Башкорт эдэби теленен, тарихы. - Офе: Башкортостан китап нэшриэте, 1993. - 320 б.

16. Вилданов, Э. X. МэБрифэтселек поэзияЬыныц кайИы бер жанр уденсэлектэре / Э. X. Вилданов // Башкорт эдэбиэтендэ жанрдар системаЬы. - Эфе: СССР ФА БФ, 1980. - 73-78-се б.

17. Байсина, Ф. Ф. Башкорттардыц юлБа бэйле ырым-ышаныудары, тыйыудары / Ф. Ф. Байсина // Урал-Алтай: через века в будущее: Материалы IV Всероссийской научной конференции, посвященной III Всемирному курултаю башкир. - Уфа, 2010. - 414 с.

18. Бэлин, С. Э. Терки эдэбиэтенец юл башы / С. Э. Бэлин // Ашзел. - 1988. - 8-се Ьан. - 126-133-се б.

19. Иделбаев, М. X. Боронгонан аманат / М. X. Иделбаев. - 0фе: Китап, 2007. - 346 б.

20. Иделбаев, М. X. Тарихи дэуердэр Иэм ауыд-тел эдэбиэте /М. X. Иделбаев. - 0фо: БДУ, 1999. - 110 б.

21. Иделбаев, М. X. Юлай улы Салауат / М. X. Иделбаев. - Эфе: Китап, 1995. - 272 б.

22. Иделбаев, М. X. XVIII быуат башкорт эдэбиэте (йекмэтке, форма, жанр елгелэре): Махсус курс программаЬы / М. X. Иделбаев. - Офе: БДУ, 1995. - 14 б.

23. Искакова, Л. Н. VII - XI быуаттар?агы терки я?ма комарткылар Иэм башкорт Иу? сэнгэте (поэтика, традиция мэсьэлэлэре) / Л. Н. Искакова - 0фе: Китап, 2007. - 182 б.

24. Кирэй Мэргэн. Башкорт халкыныц эпик комарткылары/Мэргэн Кирой. — 0фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1961. - 388 б.

25. Кирэй Мэргэн. Башкорт хальгк ижады: Югары мэктэптэр?ец филология факультеты есон дэреслек / Кирэй Мэргэн. - 0фо: БД У. - 1982. - 232 б.

26. Кузбэков, Ф. Т. Газета жанр^ары. Публицистика / Ф. Т. Ку'збэков. - 0фе, 1990. - 48 б.

27. ТСунафин, Б. С. XIX быуаттыц беренсе яртыЬында башкорт э?эбиэте: Филология факультеты студенттары осон теп курс буйынса укыу эсбабы / Р. С. ТСунафин. - ©фе: БДУ, 1995. - 84 б.

28. ТСунафин, Б. С. XIX быуаттыц икенсе яртыЬында башкорт э^эбиэте: Филология факультеты студенттары осен теп курс буйынса укыу эсбабы / Б. С. ТСунафин. - 0фе: БДУ, 1992. - 92 б.

29. Мирасов, С. Р. Башкорт э?эбиэтенец тыуышы Ьэм у?енсэлектэре. Ауы^-тел Иэм я?ма эдэбиэт/ С. Б. Мирасов / / Башкорт аймагы. - 1928. - № 5. - 152-160-сы б.

30. Иэ^ерголов, М. X. XVI - XX быуат башы башкорт тарихи я^маларыныц стиль у^енсэлектэре / М. X. Нэ?ерголов. - 0фе, 2004. - 96 б.

31. Фэхретдинов, Р. А^ар. - Ырымбур, 1901. - 1-се том, 2-се кисэк. - 34-35-се б.

32. Харисов, Э. И. Башкорт халкыныц э?эби мирабы / Э. И. Харисов. - ©фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1965. - 110-сы, 257-се б. б.

33. Хэ^ерге башкорт теленен, ацлатмалы Ьузлеге / Рэсэй Фэндэр академияйы Эфе фэнни у?эгенец ТТЭИ. - бфе, 2004. - 528 б.

34. Хесэйенов, Б. Б. Башкорт э^эбиэтендз традицион жанр^ар системаИы / Б. Б. Хесэйенов. - 0фе, 1980. - 24-се б.

35. Хесэйенов, Б. Б. Бангкорт э?эбиэтенец поэтикаЬы / Б. Б. Хесэйенов. - 9фе: Билем, 2007.

36. Хесэйенов, Б. Б. Бангкорт халкынын, рухи донъяИы / Б. Б. Хесэйенов. - 0фе: Китап, 2003. - 148 б.

37. Хесэйенов, Б. Б. Быуаттар тауышы. Бангкорт э^эбиэте тарихы, теорияЬы Ьэм тарихи поэтика буйынса очерктар / Б. Б. Хесэйенов. - Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1984. - 304 б.

38. Хесэйенов, Б. Б. Э^эбиэт гилеме Иу^леге / Б. Б. Хесэйенов. — 0фо: Китап, 2006. - 248 б.

39. Хесэйенов, Б. Б. Заман. Э^эбиэт. Э?ип. Бангкорт э^эбиэте тарихы, теорияЬы Иэм тэнкит мэсьэлэлэре / Г. Б. Хесэйенов. -Офе: Башкортостан китап нэшриэте, 1978. - 432 б.

40. Буция Ьартай / Шигри калыпка Ьалыусы М. Ямалетдинов // Ватандаш. - 1998. - № 1. - 61-68-се б.

41. Шэрипова, 3. Я. Башкорт э^эби фекере / 3. Я. Шэрипова. — Эфе, 2008. - 320 б.

42. Шэрипова, 3. Я. Башкорт э?эбиэтендэ Ьурэтлэу саралары / 3. Я. Шэрипова. - 0фе: Китап, 2003. - 480 б.

43. Шэрипова, 3. Я. Э^эбиэт гилеме Ьэм заман / 3. Я. Шэрипова ™ Эфе: Китап, 2001. - 320 б.

44. Э^эби мира«?. Фольклор. Текстология. Вуздар-ара билми мэкэлэлэр йыйынтыгы. - Эфе: Башкорт дэулэт университеты нэшриэте, 2001. - 222 б.

45. Эхмэтйэнов, К. Э. Э^эбиэт теорияЬы / К. Э. Эхмэтйэнов. -9фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1971. - 388 б.

46. Юлаев С. ШиБыр^ар. Йыр^ар. Рэсми кагы^ар / ТозоусеЬе, баш Ьу? Ьэм ацлатмалар авторы М. X. И^елбаев. - Эфо: Китап, 1994. - 152 б.

Рус телендэ

47. Абрамович, В. И. Расписание рукописей Санкт-Петербургской духовной академии: Софийская библиотека / В. И. Абрамович. -СПб., 1905-1910. - Выпуск 1-3.

48. Авдусин, В. А. Смоленская берестяная грамота / В. А. Авдусин Ц СА. - 1957. - № 1. - С. 248-249.

49. Акманов, И. Г. Башкирские восстания XVII - начала XVIII в. в. / И. Г. Акманов. - Уфа, 1993. - С. 243-244.

50. Алеева, А. X. Художественные и стилистические особенности татарских саяхатнамэ VIII века / А. X. Алеева // Ядкар. - 2007

7.

51. Амиров, Р. К. Летопись современности / Р. К. Амиров // Развитие художественной публицистики в башкирской литературе. -- Уфа: Башкирское книжное издательство, 1985. — С. 32; 53.

52. Анохин, Г. И. Новая гипотеза происхождения государства на Руси / Г. И. Анохин //Вопросы истории. - 2000. - № 3. - С. 51 -61.

53. Аристотель. Об искусстве поэзии. - М., 1957. — 183 с.

54. Баимов, Р. Н. Восточная литература: Материалы по истории иранской, арабской литератур с древнейших времен до XVIII века / Р. Н. Баимов. - Уфа, 1999. - 166 с.

55. Байбулатова, Г. И. Идейно-художественные и стилевые ососбенности саяхатнамэ XVI - XX веков: автореф. дисс. . канд. филол. наук: 10.01.02 / Байбулатова Гузель Ирековна. - Уфа: 2011. - 21 с.

56. Башкирские шежере / Составление, перевод текстов и комментарии Р. Г. Кузеева. - Уфа: Башкнигоиздат, 1960. - 304 с.

57. Башкирские шежере: Филологические исследования и публикации. - Уфа, 1985. - 163 с.

58. Белинский, В. Г. Статьи о народной поэзии / В. Г. Белинский 11 ПСС. - М.: Издательство АН СССР, 1954. - Т. 5. - 863 с.

59. Бимагамбетова, Ж. К вопросу о жанре литературы путешествий в казахской литературе / Ж. К. Бимагамбетова // Вестник КАСУ. - 2006 - №2.

60. Большая энциклопедия: в 62 томах. - М.: ТЕРРА, 2006. - Т. 40. - С. 76; 345.

61. Буганов, В. И. Отечественная историография русского летописания / В. И. Буганов. - М.: Наука, 1975. - 342 с.

62. Быкова, Т. А. Деловая переписка: разновидности деловых писем / Т. А. Быкова // Справочник секретаря-менеджера. 2003. -№6. - С. 37.

63. Вельяминов-Зернов, В. В. Источники для изучения тарханства, жалованного башкирам русскими государями / В. В. Вельяминов-Зернов. - СПб., 1864. - С. 26-28.

64. Вельяминов-Зернов, В. В. Памятники арабско-татарскою надписью в Башкирии / В. В. Вельяминов-Зернов // Труды Вост. отд. Императ. русск. археол. об-ва. - СПб, 1859. - Т. 4. - С. 257284.

65. Венгеров, М. П., Тимофеев, Л. И. Краткий словарь литературных терминов / М. П. Венгеров, Л. И. Тимофеев. - М., 1963.

66. Виноградов, В. В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика / В. В. Виноградов. - М., 1963.

67. Виноградов, В. В., Очерки по истории русского литературного языка XVII - XIX веков / В. В. Виноградов. - М., 1982. - С. 22

24.

68. Галяутдинов, И. Г. Тарих нама-и булгар Таджетдина Ялсыгулова / И. Г. Галяутдинов. - Уфа: Башкнигоиздат, 1990.

238 с.

69. Гомер. Одиссея / Перевод с древнегреческого В. Жуковского. Примечания М. Томашевской. - М., 1986. - 270 с.

70. Горкин, А. П. Современная иллюстрированная энциклопедия / А. П. Горкин. - М.: Росмэн, 2006. - С. 345.

71. Горький, А. М. Избранные литературно-критические произведения / А. М. Гоький. - М.: Детгиз, 1951. - 352 с.

72. Гуляев, Н. А. Теория литературы / Н. А. Гуляев. — Москва, 1977. - С. 130-139.

73. Гуревич, А. Я. Проблемы средневековой народной культуры /

A. Я. Гуревич. - М.: Искусство, 1981. - С. 288.

74. Даль, В. И. Толковый словарь живого великорусского языка /

B. И. Даль. - М., 1998. - 450 с.

75. Данилевский, И. Н. Замысел и название Повести временных лет / И. Н. Данилевский // Отечественная история. - 1995. — №5. - С. 101-110.

76. Данилевский, В. И. Библия и Повесть временных лет. К проблеме интерпретации летописных текстов /В. И. Данилевский// Отечественная история. - 1993. - № 1. — С. 78; 108.

77. Дмитриев, Л. В. Описание тюркских рукописей Института Востоковедения / Л. В. Дмитриев. — Л., 1965. - Т. 1.

78. Дроченина, Н. Н., Рыбаков, Б. А. Берестяная грамота из Витебска / Н. Н. Дроченина, Б. А. Рыбаков // СА. - 1960.- № 1. - С. 282-283.

79. Еремин, И. П. Повесть временных лет: Проблемы ее историко-литературного изучения / И. П. Еремин. - Л. — 1946. - 92 с.

80. Ефимов, А. И. История русского литературного языка: Курс лекций / А. И. Ефимов. - М., 1954. - С. 93-94.

81. Жизнь Пушкина. Переписка, воспоминания, дневники. В двух томах. - М., 1987.

82. Жирмунский, В. М., Народный героический эпос / В. М. Жирмунский. - М.-Л., 1962.

83. Жирмунский, В. М. Тюркский героический эпос / В. М. Жирмунский. - М.: Наука, 1974. - С. 395.

84. Жирмунский, В. М. Избранные труды. Сравнительное литературоведение. Восток и Запад / В. М. Жирмунский. - Л., 1979. - 206 с.

85. Зефиров, В. Д. Рассказ бухарского муллы в Башкирии / В. Д. Зефиров // Башкирия в русской литературе. - Уфа: Башкирское книжное издательство, 1961. - Т. 1. - С. 267-268.

86. Идельбаев, М. X. Башкирская литература XVIII веков и творчество Салавата Юлаева / М. X. Идельбаев. - Уфа: РИО БашГУ, 2003. - С. 72.

87. История казахской литературы. - Алма-Ата: Наука Казахская ССР, 1968. - Т. 3. - 452 с.

88. История русского государства в трех томах. - М.-Л., 1958. - Т 1. - 460 с.

89. Карамзин, Н. М. Письма русского путешественника / Н. М. Карамзин. - М., 1964. - 601 с.

90. Катанов, Н. Ф. Погребальные обряды тобольских татар. Предания тобольских татар о грозном царе Тамерлане / Н. Ф. Катанов. - Тобольск, 1898.

91. Ким, М. Н. Очерк: Теория и методология жанра / М. Н. Ким. - СПб, 2000. - С. 54.

92. Кляшторный, С. Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии / С. Г. Кляшторный. - М.: Наука, 1964. - 214 с.

93. Кононов, А. Н. Родословная туркмен: Сочинения Абу-л-Гази-хана хивинского / А. Н. Кононов. - М.-Л.: Издательство АН СССР, 1958.

94. Корман, Б. О. Изучение текста художественного произведения / Б. О. Корман. - М.: Просвещение, 1973. - 113 с.

95. Крачковский, И. Ю. Арабская географическая литература / И. Ю. Крачковский // Избранные сочинения: В 6-ти томах. - М.-Л.: Издательство АН СССР, 1957. - Т. 4. - 920 с.

96. Краткая литературная энциклопедия. - М.: Советская энциклопедия, 1971. - Т. 6. - С. 86-88.

97. Кузнецов, П. С. Об образовании восточно-славянских литературных национальных языков / П. С. Кузнецов // ВЯ. -1960. - №5 - С. 40-41.

98. Кулбахтин, И. Н., Кулбахтин, Н. М. Наказы народов Башкортостана в Уложенную комиссию 1767-1768 г. г. / И. Н. Кулбахтин, Н. М. Кулбахтин. - Уфа: Китап, 2005. - 272 с.

99. Кунафин, Г. С. Башкирская нарративная поэзия XIX — начала XX веков: Вопросы жанровой системы / Г. С. Кунафин. - Уфа: Б ГУ, 2003. - 180 с.

100. Кунафин, Г. С. Жанр эпиграммы в башкирской литературе XX века / Г. С. Кунафин // Литературное наследие. Фольклор. Текстология: Сборник научных статей. - Уфа: БГУ, 2001. - С. 6.

101. Кусков, В. В. Характер средневекового миросозерцания и система жанров древнерусской литературы XI - первой половины X i 11 в. / В. В. Кусков // Вестник Московского университета.- М., 1981. - Серия 9. Филология. - № 1. - С. 3-12.

102. Ларин, Б. А. Разговорный язык Московской Руси / Б. А. Ларин / Начальный этап формирования русского национального языка. - Л., 1961.

103. Левин, В. Д. Новые книги по истории русского и украинского литературных языков / В. Д. Левин // ВЯ. - № 3. - 1959. - С. 110-119.

104. Литературная энциклопедия терминов /А. Н. Николюкин. -М.: Интелвак, 2001. - С. 305; 314-315.

105. Литературный энциклопедический словарь / В. М. Кожевников, П. А. Николаева. - М., 1987. - 752 с.

106. Лихачев, Д. С. Об образовании восточнославянских национальных литературных языков / Д. С. Лихачев // ВЯ. -1959. - №5 - С. 56-59.

107. Лихачев, Д. С. Система литературных жанров древней Руси / Д. С. Лихачев // Славянские литературы. - 1963. - С. 47-70.

108. Лихачев, Д. С. Поэтика древнерусской литературы / Д. С. Лихачев. - М.: Наука, 1967. - С. 11.

109. Лоссиевский, М. В. Былое башкир по легендам, преданиям и хроникам / М. В. Лоссиевский // Справочная книга Уфимской губернии. - Уфа, 1883. - С. 368-385.

110. Малов, С. Е. Памятники древнетюркской письменности: Тексты и исследования / С. Е. Малов. - М.-Л.: Издательство АН СССР, 1951. - С. 8-10.

111. Манн, Т. Сборник сочинений. - М., 1960. - Т. 6 - С.8.

112. Манифест Е. И. Пугачева помещичьим крестьянам о пожаловании их вольностию, землями и освобождением от подушной подати, 1774 г., июля 31 / Овчинников Р. В. // Манифесты и указы Е. И. Пугачева. - М., 1980 - С. 40-41.

113. Материалы по истории Башкирской АССР. - М—Л., 1936. -Т. I. - 631 с.

114. Мещерский, Н. А. К изучению стиля и языка древнерусских берестяных грамот / Н. А. Мещерский. - 1962. - Т. XII. - С. 84115.

115. Миллер, Г. Ф. Античные теории эпистолярного стиля / Г. Ф. Миллер // Античная эпистолография: очерки под редакцией М. К. Грабарь-Пассек - М.: Наука, 1967. - С. 5-25.

16. Надергулов, М. X. Историко-функциональные жанры башкирской литературы / М. X. Надергулов. - Уфа, 2009. - 346 с. 117. Надергулов, М. X. Традиции жанра таварих в башкирской литературе и «Таварих-и Булгарийа йаки такбир-и Гари» Г. Сокрыя: автореф. дис. . канд. филол. наук: 10.01.02 / Надергулов Минлегали Хусанович. - Уфа, 1986. - 23 с.

118. Очерки по истории Башкирской АССР. - Уфа, 1966. - Т. 1, ч. 1. - С. 99.

119. Певзнер, С. Б. Рассказ Ибн ал-Хакама о древней истории Египта / С. Б. Певзенр / / Письменные памятники Востока: Историко-филологические исследования. Ежегодник. - М.: Наука, 1974.

120. Поспелов, Г. Н. Теория литературы / Г. Н. Поспелов. - М., 1978. - С. 196-197.

121. Письмо Батырши императрице Елизавете Петровне / Составление, транскриб. текста, глоссарий, введение, комментарий Г. Б. Хусаинова. - Уфа, 1993. - 252 с.

122. Полное собрание русских летописей /С. Ф. Платонов, С. А. Адрианов - СПб: Типография И. Н. Скороходова, 1904. - Т. XIII, первая половина. - 302 с.

123. Прокофьев, Н. И. Хождение: Путешествие и литературный жанр / Н. И. Прокофьев. - М., 1984. - С. 16-17; 57.

124. Прокофьев, Н. И. Литературные путешествия XVI - XVII веков / Н. И. Прокофьев // Записки русских путешественников XVI - XVII веков. - М., 1988. - С. 5-21.

125. Прохоров, Е. П. Искусство публицистики / Е. П. Прохоров. -М., 1984. - С. 52.

126. Путевыя записки двух Хаджиев: Хаджи-Исмаила, из Каргалы, Оренбургской губернии, отправившегося в Мекку в 1751 году, через Бухарию, Аганистан и Индию, и Хаджи-Мохаммед-Аминя, из Я н га кишит, казанской губернии, отправившегося в Мекку через Кавказ, Константинополь и Египет. — ТСазан, 1862. — 43 с.

127. Рифтин, Б. А. Типология и взаимосвязи средневековых литератур / Б. А. Рифтин // Типология и взаимосвязи средневековых литератур Востока и Запада. - М.: Наука, 1974. -С. 9-116.

128. Рынков, П. И. История Оренбургская / П. И. Рычков. - Уфа, 2001. - С. 134.

129. Советская энциклопедия: сборник статей. - 1948. - №9. — С.

34.

130. Стеблева, И. В. Поэтика древнетюркской литературы и ее трансформация в раннеклассический период / И. В. Стеблева - М.: Наука, 1976. - 214 с.

131. Стенник, Ю. В. Система жанров в историко-литературном процессе / Ю. В. Стенник // Проблемы и методы изучения - Л.: Наука, 1974. - С. 168-202.

132. Творогов, О. В. Литература Древней Руси: Пособие для учителя / О. В. Творогов. - М.: Просвещение, 1981. - 128 с.

133. Травников, С. Н. История русской литературы / С. Н. Травников / / Древнерусская литература: учебное пособие для вузов. - М: Дрофа, 2003. - С 60; 96; 128.

134. Тимофеев, Л. И. Основы теории литературы / Л. И. Тимофеев. - М., 1976. - С. 350-352.

135. Усманов, М. А. Татарские исторические источники XVII — XVIII в. в. / М. А. Усманов. - Казань, 1972. - С. 52-53.

136. Усманов, А. Н. Присоединение Башкирии к Русскому государству / А. Н. Усманов. - Уфа, 1960. - с. 103.

137. Храпченко, М. В. Творческая индивидуальность писателя и развитие литературы / М. В. Храпченко. - М.: Сов. Писатель, 1972. - 406 с.

138. Черепахов, М. С. Проблемы публицистической теории / М. С. Черепанов. - М., 1973. - С. 237.

01 Терки телдэрендэ

139. Татар энциклопедия сузлеге. - Казан: ТР ФА-нец Татар знциклопедиясе институты дэулэт учреждениясе, 2002.

140. Татар знциклопедиясе. - Казан: ТР ФА Татар энциклопедиясе институты дэулэт учреждениясе, 2008. - Т. I: А-В. - 557-че б.

141. Шэрипов, В. М. XVIII йез эдэбиятенец кайбер жанрлары. Сзйэхэтнамэ Ьэм васыятнамэ / В. М. Шэрипов // Татар теле Ьэм эдзбияты. - ТСазан, 1977.

142. Эдэбият белеме сузлеге / А. Г. Эхмэдуллин. - Казан: Татарстан китап нэшрияте., 1990. - 238 б.

Похожие диссертационные работы по специальности «Литература народов Российской Федерации (с указанием конкретной литературы)», 10.01.02 шифр ВАК