Художественное отражение философии ат-Таухид в "Киссаи Йусуф" Кул Гали тема диссертации и автореферата по ВАК РФ 10.01.02, кандидат филологических наук Нугманова, Нурия Мидхатовна

  • Нугманова, Нурия Мидхатовна
  • кандидат филологических науккандидат филологических наук
  • 2003, Казань
  • Специальность ВАК РФ10.01.02
  • Количество страниц 189
Нугманова, Нурия Мидхатовна. Художественное отражение философии ат-Таухид в "Киссаи Йусуф" Кул Гали: дис. кандидат филологических наук: 10.01.02 - Литература народов Российской Федерации (с указанием конкретной литературы). Казань. 2003. 189 с.

Оглавление диссертации кандидат филологических наук Нугманова, Нурия Мидхатовна

Кереш............................................................................................3

Беренче булек

Эт-Тэухид дини-фэлсэфи кузаллауларына бэйле рэвештэ Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» дастанында яктыртылган мэсьолэлэр.

1.1. Эт-Тэухид фэлсэфэсенец теоретик нигезлэре.................................19

1.2. «Кыйссаи Йосыф» поэмасында АллаЬы Твгалвнец эз-Зат Ьом эс-сифатларыньщ гвудолэну узенчэлеге..........................................32

1.3. Эт-Тэухид Иэм эсэрдэ потларга карты керэш антиномиясе.................40

1.4. ЯЬудлэр белэн мвселманнар арасындагы каршылыкларны хэл итудвге толерантлык.............................................................................55

1.5. Эт-Тэухид Ьэм экзистенциаль мэсьэлэлэр.......................................61

1.6. Йосыф белэн Йагъкуб образлары мисалында пвйгамбэрлек-

нэбилек серлэренец чагылышы.....................................................68

1.7. Йосыф тезегэн идеаль дэулэт белэн ислам еммэте

арасындагы уртаклыклар............................................................84

II булек. Тэухид жанрында образлар системасы......................................96

2.1. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасында

АллаЬ Ьэм кеше мвнэсэбэтлэре.........................................................110

2.2. Фэрештэлэр - АллаЬы белэн кеше арасында бэйлэнешлэрне оештыручы затлар..........................................................................124

2.3. Эсэрдэ пэйгамбэрлэр образыныц бирелеше.....................................132

2.4. Дастанда ^ен-пэрилэр сурэтлэнеше............................................141

Йомгаклау....................................................................................151

Кушымта.....................................................................................157

Библиография....................................................................... 177-189 б.

Кереш

Рекомендованный список диссертаций по специальности «Литература народов Российской Федерации (с указанием конкретной литературы)», 10.01.02 шифр ВАК

Введение диссертации (часть автореферата) на тему «Художественное отражение философии ат-Таухид в "Киссаи Йусуф" Кул Гали»

Эшкэ гомуми характеристика

Теманъщ актуальлеге. XX гасыр азагында - XXI гасыр башында эдэбиятка дини-эхлакый кузлектэн якын килу бик те еЬэмиятле мэсьэлэ булып квн тэртибенэ килеп басты. Бу куренешне эдэбиятньщ асыл нигезлэренэ кайту Ьэм вдэби барышны объектив ейрэнугэ омтылу дип бэялэргэ кирок. Октябрь инкыйлабына кадэрге татар эдэбияты, гомумэн, Шэрекъ традициялэре белэн аерылгысыз бербетен тэшкил итэ. Кайсы гына татар язучысы ижатына мерэжэгать итмик, Коръэн Ьэм хэдислэрдэге фикерлэр, образ-сурэтлэр вдэби эсэрлэр тукымасына утеп керэ Ьэм гомумкешелек кыйммэтлэренец синтезы буларак, укучыга твкъдим ителе. Бугенге татар жемвгатьчелеге иж;тимагый-сэяси, икътисади-мэдэни тормышта кечоеп китквн эхлакый бозыклыклардан, кыргыйлыктан, вэхшилектвн арыну Ьэм котылу юлларын эзли Ьэм барлый.

Ижтимагый ацныц чагылышы булган матур эдэбият гасырлар дэвамында дини кузаллаулар белэн тулыланган, Коръэндэге идеялэрне куэтлэуче Ьэм ин-саннарга ж;иткеруче рухи байлыкка эверелгэн. Шул рэвешчэ, сэнгатьчэ фи-керлэу Ьэм дини-эхлакый кыйммэтлэр бер-берсе белэн симбиоз бэйленештэ хэрэкэт иткэннэр. Бер яктан, дини кузлектэн деньяны танып белу суз сэнгате аша тыцлаучыга житкерелгэн; уз чиратында, дини символлар Ьэм сурэтлэр эдэби эсэрне фикри Ьэм сэнгати ачышлар белэн баету чарасы вазифасын да утэгэн. Еш кына дини геройларныц гыйбрэтле, серле, сихри язмышлары эдэби эсэрнец сюжет нигезенэ салынган Ьэм яца эчтэлек белэн баетылган. Ислам дине мифологиясе, тарихы, эстетикасы Ьэм этикасы белэн берегеп ускэн урта га-сырлардагы татар эдэбияты - моца ачык мисал. Кызганыч ки, коммунистик идеология озак еллар дэвамында бу бэйлэнешне инкяр итеп килде. Эдэбиятны диннэн ясалма рэвештэ аерырга тырышу кешенец рухи бетенлеген таркатуга китерде. Атеизм АллаЬы, фэрештэ, пэйгамбэрлэрне генэ тугел, кеше субстан-циясен тэшкил иткэн жан кебек тешенчэлэрне дэ кабул итмэде. Шунлыктан

кеше матдэ кебек кабыкка кертеп бикланелде, аньщ мэцгелек белэн бвйлэнеше 1гам бербетенлекне тэшкил иткэн фикере юкка чыгарылды. Эмма атеизм кебек куренешлэр чикле бер вакыт кысаларында гына хекем сере ала. Ул иртэме-соцмы моцгелекне символлаштырган ат-Тэухид кузаллаулары алдында эреп югалуга дучар.

Мэщусилектэн ислам диненэ кучу борынгы бабаларыбыз тормышында узгарешлар китереп чыгарган: гомумкешелек кыйммэтлэре, хакимият мэсьэласе яцача хал ителгвн, кешелэр арасындагы менасабэтлэр узгэргэн. Психолог Ьэм философ Фромм фикеренчэ: «... дини месьэлэ - Алла мэсьэласе гене тугел, а кеше мэсьэлэсе дэ: дини тэгълиматлар Ьэм символлар кешелек туплаган тэжрибене ойтергв телэу омтылышы булып тора. Символлар систе-масы - моца ишарв гена, алар аша без кешелекнец асылы турында нэтижа ясый алабыз»1. Чыннан да, берлек Ьэм куплек кебек категориялврдэ кешелекнен, да бердэмлеге, яисв, киресенча, таркаулыгы кузэтелэ. Берлек Ьам бердэмлеккэ ирешу - катлаулы процесс. АллаЬыныц барлыгын Ьам Берлеген тануга таба хэрэкэт иткандэ мажусилек политеизмына чик куела, лэкин шул ук вакытта монотеистик диннэрнец узара каршылыгы да килеп туа. Бугенге кендэ ж;ир шарында яшауче халыклар Ьем алар тоткан диннар арасында цивилизациялар барелеше диган масьалэ калкып чыкты. 2001 елныц 11 сентябренда Америка-дагы террор актлары ислам динена, меселманнарга карашларны тискаре якка узгартте. Америка философы Ьам саясат белгече Самюэл Хантингтон килэчэктэ еченче Бетенденья сугышы маданиятлар керэше рэвешендэ башла-нып китарга мамкин диган бэхасле Ьэм куркыныч фикер эйтте . Элега христиан, индус-буддистлар Ьэм ислам дине тарафдарлары арасындагы бэрелешлар арта гына бара. Галимнар фикеренчэ, килэчэктэ монотеистик диннэрнец узара толерантлыгын саклаганда гына кешелек ж;эмгыяте андагы терле мадэниятларне бердам Ьам тату яшэуга ирештерэ алачак. Моца иса барлык диннар АллаЬы Тэгаланец чачкан нурлары, барлык диннар очен ИлаИият

1 Фромм Э. Психоанализ и религия // Сумерки богов - М.: Политиздат, 1990. - С. 216.

2 Горюнов И. Сделать врага союзником // Поиск. - № 20. - 2001. - 25 мая.

тешенчэсе уртак дигэн карашны таныганда гына Ьэм эт-Тэухид фелсэфэсен гамелгэ ашыру ярдэменде гене ирешергэ мемкин.

Бу яктан Караганда, болгар-татар шагыйре Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» дастаны гыйбрэт дэреслэре бируче эсер вазифасын ути. Дастандагы вакыйга-лар мэясусилек белен эт-Тэухид турындагы карашлар бергэ килеп очрашкан, узара тартышкан Ьем урелеп яшэгэн вакытларда бара. Эсэрдэ монотеистик диннэрне уртак тел табып яшэтергэ омтылу, хэтта берлэштерергэ чакыру чат-кылары да узен сиздертэ. Бу кузлектэн Караганда, Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасында XXI нче гасыр ечен бик тэ эЬэмиятле булган толерантлык мэсьэлэсе калкып чыга Ьэм куп терле конфессиялэр яшэгэн Россия кебек зур деулэттэ диннернец, мэдениятлэрнец узара туземле Ьэм тыныч яшевен тээмин итудэ эсэрнец эЬэмияте берме бер арта.

Урта гасыр татар эдэбиятында еч юнэлеш - дини-эхлакый, суфичылык Ием деньяви эчтелекле есэрлер барлыгы кузэтелэ. Аларныц ечесенец де ниге-зенде ет-Теухид фэлсэфэсе, ейткэнебезче, АллаЬыныц Бердэнберлеген кабул иту турындагы карашлар ята3. Коръэн тэгълиматыныц узэген тешкил иткэн бу монотеистик идеология Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» дастанында аеруча тулы сэнгати чагылыш тапкан. Мене инде сигез гасырга якын болгар-татар едебиятыныц бу куренекле эсере татар халкыныц рухи деньясын эстетик Ьэм этик кыйммэтлэр белэн баетып яшэвен дэвам ите. ИлаЬият белэн кеше ара-сындагы менэсэбэтлэрнец ничек булырга тиешлеген сенгатьчэ гэудэлэндергэн Кол Гали поэмасы XXI гасыр башында да узенец в1гэмиятен югалтканы юк. Эш шунда ки, XX гасыр азагында узгэртеи кору дэвере белэн кире эйлэнеп кайт-кан капиталистик жэмгыятьнец кыргый кануннары Россия жирлегендэ, шул исептен, татар халкы арасында да иж;тимагый гаделсезлеклерне кечэйтеп ж;ибэрде, рухи яшэештэ эхлакый бозыклыкларныц артуына китерде. Кешелэр ©стене ябырылып килгэн азгынлык куренешлэреннэн котылу бары тик ислам дине кыйммэтлэрен яцадан халыкка кайтару, АллаЬы Тэгалэнец Барлыгын,

Ганиева Резеда. Татарская литература: традиции, взаимосвязи. - Изд-во Казан, ун-та, 2002. -С. 16.

Берлеген таныганда гына, ягъни ет-Теухид фелсефесене турылыклы булып яшэгэндэ гене кешелэр арасындагы менесебетлерне камиллекке ирештерерге мемкин иквнлеге бик те актуаль зарурият булып кен тэртибенэ килеп басты.

Теманыц вйрэнелу дэрэжэсе. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасын фенни ейрену XVIII гасырдан ук башланып ките. Шагыйрь Ьем галим Габ-дерэхим Утыз Имени (1754-1834) беренче тапкыр эсэрнец тенкыйди текстын тези. Филология фэннэре докторы Нурмехеммет Хисамов фикеренчэ, «бу хезмете белен ул бик те меЬим ике вазифаны ути:

«1. Утыз Имени кулына килеп керген иц борынгы кулъязма несхелернец узенчелеген теркеп калдыра.

2. Уз чоры ечен инде кул сузымында гына булган матбагачылыкка уте затлы, ж;ыйнак, компактлы текст езерли»4. Галимнер арасында Утыз Имени хезметене тенкыйди бея биручелер де бар. Меселен, Девад Алмаз фикеренче, ул куп кене строфаларны тешереп кал-дырган, урыны-урыны белен шагыйрьнец уз кулы да сизеле5. Гомумэн алганда, Утыз Имени уз заманы кысаларында гына тугел, хетта килечек буыннар ечен де фенни Ием текстологик яктан еЬемиятле эш башкара. «Кыйссаи Йосыф» дастаныныц куп санлы несхелерен фенни яктан берлештереп, аньщ теп текстын езерлеу, китап итеп бастыру мемкинлеген тудыра.

Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» есерен фенни яктан чит ил галимнереннен Ь.Флейшер, М.Ьоутсма, Карл Броккельман, терек едобиятчысы Фуад Кепрелезаде, рус галимнереннен А.Н.Самойлович, Е.Э.Бертельс тикшерелер. Поэмада геуделенген месьелелерне ейренуге ШиЬабетдин Мерж;ани, Г.Газиз, Г.Рехим, М.Гайнуллин, Х.Госман, Г.Халит, Х.Мехемметов, Б.Яфаров, Н.Юзиев, М. Госманов, Ш. Абилов, М.Зекиев, В.Хаков М.Бакиров, М.Ме1цщев, М.Делэлиева кебек татар галимнэре де, башкорт галимнере Э. Харисов, Г.Хесеенов, Ф.Сибегатовлар да кагылып утелер. «Кыйссаи Йосыф» есерен

4 Хисамов Нурмехоммэт. Габдерехим Утыз-Имэни - «Кыйссаи Йосыф» текстологы //Мирас. - 1996. -№ 1-2.-68-69 б.

5 Алмаз Дж. О лексических особенностях поэмы «Киссаи Юсуф» Али //Национальный музей Республики Татарстан. - 18709-ф. (рукопись канд. дисс.).

терледэн терле проблемалар яктылыгында ачуга Д.Алмаз, Ф.Фэсиев, Н.Хисамов, Р.Ганиева, Х.Мицнегулов кебек галимнэр аеруча зур елеш кертэлэр.

Революциядэн сов, терки-татар эдэбиятын дини-суфичылык мэсьэлэлэре белон бвйлэп тикшеру эшенэ Газиз Гобвйдуллин белон Гали Рвхим алыналар. Алар тарафыннан язылган «Татар эдэбияты тарихы» дигэн хезмвттэ суфичы-лыкка мвнэсэбвттв эт-Твухид мосьвлелэренэ да байтак кына урын бирело 6.

«Йосыф-Звлейха» поэмасына шактый тулы кузэту «Борынгы татар эдэбият»ында эдэбиятчы Х.Мехэммэтов тарафыннан ясала. Ул ИлаИияткэ менэсэбэттэ анда купмедер дэрэжедэ абстракт идеялэр чагылышын куре Ьем поэма авторынын, АллаЬы Тэгалэ исеменнен сейлэу алымына мерэжэгать

у

итуен искелек калдыгы буларак бэяли .

Совет чорында Кол Гали поэмасын комплекслы ейрвну эшен башлап жиберучелэрнец берсе - галим Ж^эвад Алмаз. Зур текстологик эш башкару белен бергэ, ул эсэрнец сюжет Ьэм тел узенчелеклэрен тикшерэ, буген до эдэбият фоне ечен узенец эЬэмиятен югалтмаган фикерлэр эйтеп калдыра. Бе-ренчелэрдэн булып, Ж^вад Алмаз «Кыйссаи Йосыф» поэмасы авторыньщ дин белэн уртак тел табуына Ьэм кешене дэ олылавына игътибар итэ. «В поэме, -ди галим, - Кул Гали вовсе не стремится конфликтовать с религией. С одной стороны, он искренне верит в бога, призывает беспрекословно подчиняться велению Аллаха. С другой стороны, выступает как великий гуманист, призывающий, вопреки исламу, человека в рабе и равноправии женщины с мужчи-

о

ной» . Галим фикеренчо, дастанда АллаЬыньщ да, Кешенец дэ бер ук дэрэж;эдэ хермэт ителуе Кол Галинец деньяга карашлары каршылыклы булудан килэ. Хезмэт атеизм кечле булган совет чорында язылганга куре, Ж^евад Алмазный динне деньявилыкка каршы куюы узен эле сиздертэ. Соцрак шундыйрак фикер

6 Рэхим Г., Газиз Г. Татар эдэбияты тарихы. Борынгы дэвер: ике булектэ. - Казан: Типогр. им. Камиля Якуба, 1923- 162 б.

7 Борынгы татар эдэбияты-Казан: Тат. кит. нэшр.,1963 - 67-97 б.

8Алмаз Джавад «Киссаи Юсуф» Али - памятник булгаро-татарской литературы //Поэт-гуманист Кул Гали - Казань: Тат. кн. изд-во, 1987 - 232 с.

эдэбиятчы Р. К. Ганиева тарафыннан да эйтелэ, эмма ул бу мэсьэлэгэ беркадэр узенчэ якын киле. «Кыйссаи Йосыф» дастанында АллаИ та, Кеше дэ бер тигез дврэжедэ югары куелуны Ьэм веер тукымасында азмы-купме каршылыклы фи-керлэу очрауны галимэ Ренессанс билгесе итеп карый9

Ж^эвад Алмаз хезмэтендэ мэжусилекнец теп атрибутлары булган саном, потлар образыныц гэуделэнеш узенчэлеклэренэ дэ кагылып утело Иэм, Кол Галидэн башлап, шагыйрь Ьади Такташ ижатына кадэр потлар турында бу мо-тивныц нинди эволюция кичеруенэ дэ кузэту ясала10.

и

Кол Галинец «Кыйссаи Иосыф» поэмасыныц кайбер узенчэлеклэрен тик-шеругэ, аеруча аныц эдэби чыганакларын барлауга Ленинград (хэзерге Санкт-Петербург) университеты профессоры Г.ТаЬиржанов та уз елешен кертте. Ул X - XI гасыр фарсы-тажик шагыйре Фирдэусинец «Йосыф вэ Зелэйха» поэмасын Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» дастаны белэн чагыштыра, алар арасында шактый охшашлыклар таба, болгар-татар шагыйре эсере фарсы шагыйренэ нэзыйрэ дигэн нэтижэгэ кило11.

Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасын ойрэнугэ иц куп кеч сарыф итуче галимнэрнец берсе - филология фэннэре докторы Нурмехэммэт Хиса-мов. Ул Кол Гали поэмасын гомум иске терки телдэн бугенге эдэби телгэ кучерде, аныц татарчалаштырган носхэсе Теркиядэ дэ денья курде. Н.Хисамов «Кыйссаи Йосыф» дастаны турында рус Ьэм татар теллэрендэ еч монография бастырып чыгарды Ьэм купсанлы мэкалэлэр язды12. Аныц докторлык диссер-тацияее дэ урта гасырлардагы Йосыф Ьэм Зелэйха поэмасына, бу темага Иэм

9 Ганиева Р. К. Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали - Изд-во КГУ, 1988. - С. 72.

10 Алмаз Дж. О лексических особенностях поэмы «Киссаи Юсуф» Али //Национальный музей Республики Татарстан. - 18709-ф. (рукопись канд. дисс.).

11 ТаИиржанов Г. Тарихтан - эдэбиятка. - Казан: Тат. кит. нэшр., 1979. - 167 б.

12 Хисамов Н.Ш. Поэма «Кысса-и Йусуф» Кул 'Али - М.: Наука, 1979. - 225 е.; Беек язмыш-лы эсер. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1984. - 335 б.; «Кыйссаи Йосыф» поэмасыныц идея-проблематикасы Ьэм сенгатьчэ эшлэнеше // Казан утлары. - 1983. -№ 9. - 53-61 б.; Кол Галинец беек веере // Мирас. - 1994. -№ 5-6. - 13-15 б.; Эхмвд Ясеви 1гэм Кол Гали //Мирас. -

1994.-№ 10.-35-38 6.

сюжетка корылган есэрлэрне чагыштырып ейретугэ багышланган . Галим романтик эчтелекле Кол Гали дастанына нэзыйрэ ревешендэ реалистик. фи-керлеуге корылган «Йосыф Ьэм Зелвйха» исемле драмасын да ижат итте14 1984 нче елда донья кургэн «Татар эдэбияты тарихы»ньщ беренче томында Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасына анализ ике галим - Ш. Абилов Ьэм Н.Хисамов тарафыннан ясала. Алар шагыйрь биографиясене караган фактлар-ны берге туплыйлар, эсернен, ейрэнелу тарихын, андагы топ проблемаларны Ием сюжет, узенчелеклэрен яктырталар. «Кыйссаи Йосыф» дастаныныц геп проблемасы итеп Н.Хисамов Йосыф образы мисалында халык бэхете очен керэшуче гадел хокемдар образы торуын курсэтэ. «Эсердэге терле шартлар-да,- ди ул,- аньщ бу сыйфаты антка, бурычка, ахыр чиктэ туган халкына, аныц гореф-гадэтлэренэ тугрылык рввешен ала»15. Ислам диненэ кагылышлы фи-керлэр аныц хезмэтлэрендэ еш кына гореф-гадэтлергэ кагылышлы мэсьэлэлэрне хэл иткэндэ чагыла. Эмма совет чорында Кол Гали эсере турын-да язучы галимнэр, дэулэтнец кырыс атеистик цензурасын эйлэнеп уту макса-тыннан, еш кына урта гасыр эдэбияты ечен хас дини мэсьэлэлэр хакында эзоп теле белен фикер йертергэ мэжбур булдылар. Дерестэн дэ, коммунисток идеология талэплерене буйсынып, галимнэр «Кыйссаи Йосыф» дастаны каИарманы Йосыфньщ АллаИыга тугрылыгы турында ачыктан ачык яза алмадылар. ДэЬрилек шартларында яшэгэн эдебиятчыларга Кол Гали поэмасыныц ИлаЬият белен тыгыз бэйлэнеше турында язу мемкин булмаган эш иде.

Торгынлык елларында Татарстан елке партия аппаратында эшлэгэн Камил Фэсеев истэлеклэрендэ Меулэ Колый, Утыз-Имэни, Габделлсэббар Кандалый кебек шагыйрьлэр иж;атларын дини кузлектэн тикшерген Ьем югары беялегэн.

1Ч ^

Хисамов Нурмухаммет Шагвалеевич. Сюжет Иусуфа и Зулейхи в средневековой тюрко-татарской поэзии ХШ-ХУ вв. (проблемы версии): Автореф. дисс....докт. филол. наук. - М.: 1996. -96 с.

14 Хисамов Нурмехэммэт. Йосыф-Зелэйха. Тарихи драма. - Мирас- 1992 - № 6-7.- 38-59 б.; 45-69 б.

15 Татар эдэбияты тарихы: 6 томда- Казан: Тат. кит. нэшр., 1984. - I т-142 б.

Л.Ж^элей, Г.Кашшаф, Б.Яфаров h.6. галимнернец партия органнары тарафчн-нан эзэрлеклэнулэре яктыртыла16.

Социалистик реализм эстетикасыньщ партиялелек, сыйнфыйлык дигэн принциплары встенлек иткэн елларда галимнер Кол Галинец «Кыйссаи Ио-сыф» поэмасын дини мотивлар белен бэйлэп караудан читтэрэк торырга ты-рышканнар. Чыннан да, Н. Хисамов язганча, совет системасы хакимлек иткен деверде Кол Гали иждтын ейренуче галимнер социалистик реализмныц сыйн-

I 7

фыйлык принцибына да буйсынырга мэщбур булдылар .

v>

Меселен, тел галиме Ф.Фэсиев кайбереулернец «Кыйссаи Иосыф» поэма-сын пейгамберлер хакындагы тарихи кыйсса яки пэйгамбэрлэр кыйссасына шигъри иллюстрация итеп караулары белен килешми. Шул ук вакытта ул совет чорындагы аерым галимнернец Иосыф поэмасына вульгар социологизм кузлегеннен ацлатма бирулерен дэ кабул итми. Галимгэ Н.Хисамов карашлары

якын: «Ченки, - ди ул, - теп сюжет сызыкларыныц иц эЬэмиятлелэрен,

18

Н.Хисамов калку итеп курсеткенче, ижтимагый мэсьэлэлэр тэшкил ите .

Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасында дини мотивларныц булуына игътибар итучелернец берсе - профессор Р.К. Ганиева. Ул узенец «Шэрекъ Ре-нессансы heM шагыйрь Кол Гали»19 исемле монографиясендэ, «Шэрекъ Ренес-сансы h9M аныц терки едэбиятлардагы традициялере»20 диген докторлык дис-сертациясендэ Кол Гали поэмасындагы фэлсефи-эстетик карашларны меселман неоплатонизмы, гадилештереп ейткэндэ, Бераллалык фэлсэфэсе белен бэйлэп карый. «Воплощение в образе Иусуфа, - ди ул,- всего прекрасного, разумного, благородного из божественного творения было ярким проявле-

О 1

нием Ренессанской неоплатонической эстетики в творчестве Кул Гали»" . «Татарская социально-философская мысль средневековья» дигэн монография-

16 Фасеев К. Воспоминая прошедшее. - Изд-во КГУ, 1999. - С.104-105.

17 Хисамов Н. Тарихи тегел, шигъри гузэл // Мэдени жомга. - 2000. - 15 сентябрь.

18 Фэсиев Ф. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасы // Кол Гали. Кыйссаи Йосыф. Йо .ыф турында кыйсса. - Казан: Тат. кит. нэшр., 1983. -42 б.

1 Ганиева Р.К. Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали. - Изд-во КГУ, 1988. - С. 172.

20

Ганиева Резеда Кадыровна. Восточный Ренессанс и его традиции в тюркских литературах: Автореф. дисс....докт. филол. наук-Изд-во КГУ, 1992. -38 с.

21 Ганиева Р.К. Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали. - Изд-во КГУ, 1988 - С. 130.

сендэ Р. Эмирханов та «Кыйссаи Йосыф» эсэренец илаЬият фэлсэфэсе белен монэсебетте булуына игътибар итэ. Шунда ук ул беркадэр Бераллалыкка кагы-лышлы проблемаларны да кутэреп чыга; потларга каршы керэш, АллаЬ белен кеше арасындагы менэсэбэтлэрне чагылдыруга да омтылыш ясый, гомумэн, галим авторныц есер иж;ат иту максатын да ислам идеологиясене бэйлэнештэ ацлатырга тырыша22.

Урта гасыр эдэбиятын, шул исэптэн Кол Гали иж;атын ислам дине белен тыгыз менесэбэттэ яктыртучы галимнернец куренеклесе - профессор Х.Й.Мицнегулов. 1993 елдан башлап ул «Мирас» журналында «Болгар чоры язма меденияте»23 Ьэм Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» есэре турында мэкалелер циклы бастырып чыгара24. Соцрак алар авторныц терле елларда язылган мэкалэлэрен уз эченэ алган «Деньяда суземез бар ...» исемле жыентыгында да донья куре25.

«Мегариф» журналында басылган «Коръен Ьэм татар едебияты» мекалесенде ул: «Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсере узенец эчтелеге белен Изге Китаптагы Йосыф турындагы 12 нче сурэгэ барып тоташа. Алар арасында аерымлыкка Караганда уртаклык кубрек»26,- дип искэртэ.

«Кыйссаи Йосыф» поэмасыныц ислам дине белэн багланышлары мэсьэлэсендэ Х.Й.Мицнегулов мэктэп-гимназиялэр очен тезелгэн дэреслеклергэ дэ беренчелэрдэн булып алып керэ.

1994, 1998 нче елларда 9 нчы сыйныф очен басылган дэреслеклэрде галим поэмага шактый тулы анализ ясый: ул есэрнец язылу вакытын, кулъязма Ьем басма несхэлэрен, поэманыц тезелешен, сюжетын, идея-проблематикасын, сэнгатьчэ эшлэнешен, татар эдебиятында Кол Гали традициялэренец дэвамлылыгын яктыртуга зур игътибар итэ. Дэреслектэ поэманыц Коръен

22 Амирханов P.M. Татарская социально-философская мысль средневековья. - Казань: Изд-во АН Татарстана, 1993,-С. 104-117.

Мицнегулов X. И. Болгар чоры язма мэдэнияте // Мирас. - 1994. - № 5-6. -5-10 б.

24 Мицнегулов X. Й. «Гакыллылар тыцлар, ацлар, белер имди» //Мирас - 1998. - № 1-2. -109115 б.; Мицнегулов X. Й. «Татарлык ислам белэн кечле» // Иман нуры - 1994,- № 2. - 26356.

лс w

Мицнегулов Х.И. Деньяда суземез бар...- Казан: Тат. кит.нэшр., 1999 - 336 б.

26 Мицнегулов Х.Й. Коръен Ьэм татар едебияты // Мегариф - 1993.- №3. - 15-17 б.;

белэн уртак Ьэм аермалы яклары да я^ентеклэп тикшерелэ, Йосыф образын ха-рактерлаучы «сыйддыйк» эпитеты ИлаЬияткэ тугрылык билгесе буларак курсэтелэ. «Ин, беренче чиратта гаделлек, тугрылык, - дип яза X. Мицнегулов, - кодрэт, намус кебек курком сыйфатларньщ символы булган Тэцреге, ИлаЬияткэ тугрылык - ул уз намусьща да тугрылык дигэн суз. Ченки кешенец

27

асыл сыйфатлары турыдан-туры Тэцрегэ барып тоташа» . Галим дастандагы каЬарманнарныц кешелеклелек сыйфатларыньщ нигезен ИлаЬият белэн тыгыз менэсэбэттэ булуда дип таный, Кешене АллаЬы Тэгалэ белэн аерылгысыз бердэмлектэ дип кузаллый.

Татар эдэбиятында суфичылыкньщ чагылышын вйрэнугэ багышланган монографиялэрендв Иэм докторлык диссертациясендэ эт-Тэухид мэсьэлэлэренэ Э.Сибгатуллина да кагыла. Ул АллаЬыныц исемнэренэ шактый тулы ацлатма бирэ; Бераллалык фэлсэфэсенец эдэбиятта аерым бер жанр - эт-

Тэухид буларак формалашуына да туктала, мисаллар белэн бу фикерен

28

дэлилли .

Ислам диненэ нисбэттэ Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсэренэ профессор М. Бакиров та узенен; монографиясендэ кагылып утэ. Ул «Суфичылык куренешлэре дастан-поэмада Ьичшиксез двньяви-рациональ куренешлэр белэн бергэ уреп сурэтлэнгэн» дигэн нэтижэгэ килэ»29.

«Кыйссаи Йосыф» поэмасын Коръэн Ьэм пэйгамбэрлэр тарихы белэн бэйлэп тикшеру купмедер дэрэж;эдэ Айсылу Садыйкова монографиясендэ дэ кузэтелэ30.

27 Эдэбият. Урта мэктэп 1гэм гимназиялернец 9 нчы сыйныфы, урта махсус уку йортлары, педагогия училищелары, лицей укучылары ечен двреслек (Урта гасыр Ьэм 19 йез татар эдебияты).- Казан: Мэгариф, 1994- 69 б.

28 Сибгатуллина Элфинэ. ИлаЬи гашыйклар юлыннан (Суфичылык турында очерклар). - Казан: «Кыйбла» нвшрияты, 1999. - 144 б.; Суфичылык серлоре. Терки-татар шигъриятендэ дини-суфичыл символлар, образлар, атамалар).-Казан: «Матбугат йорты» нэшрияты, 1998368 б.; Татар эдэбиятында суфичылык (чыганаклар, тематика Ьэм жанр узенчэлеклэре): Фил. фэннвре док. дисс. Алабуга, 2000. - 380 б.

Бакиров М. X. Шигьрият бишеге: Гомумтерки поэзиянен, яралуы Ьем иц борынгы форма-лары. - Казан: Мэгариф, 2001. - 244 б.

30Садекова А. X. Идеология ислама и татарское народное творчество. - Казань: Изд-во «Фэн», 2001.-208 с.

Эдебиятчы, язучы Ферит Яхинньщ дини-фэлсэфи темаларга язылган хезметлеренде ет-Теухид турындагы карашларньщ аерылгысыз бер атрибуты булган ферештелер, пэйгамбэрлер турындагы фикерлере Ьем ислам диненэ менесебетте теш феноменын тикшерулере хвзерге татар едебият белемене яцалык булып килеп керделер31.

2001 елда Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасын IX-X гасырларда яшеген атаклы гарвп тарихчысы Табари (Дерири) чыганаклары белен чагыш-тырып ейрэнгэн A.M. Ахунов монографиясе денья курде. Бу хезмэттэ Кол Гали дастаны белен Табари тарихында сейленген Йагъкуб, Йосыф, Зелейха, Рахиль кебек геройлар арасындагы охшаш яклар heM аерымлаклар курсэтеле heM аларныц кылган гамеллере Коръен Керимдеге карашлар белен янеше куела .

Башкорт галиме Эхнеф Харисов фикеренче, «Кыйссаи Йосыф» дастаны-ньщ дин белен багланышлары бетенлей диярлек игътибарга лаек тугел: «Тэурат heM Инж;илден алынган Йосыф турындагы сюжетныц дини-фантастик эчтелеге,- ди ул,- укучыны еллени кызыксындырмый. Бары тик аныц теле гене MehHM»33.

Гайсе Хесеенов фикеренче, «Йосыф кыйссасы» ислам идеологиясе белен сугарылган; есердеге hep вакыйга геройларныц hep гамеле АллаЬы Тегале та-рафыннан алдан билгеленген. «Если присмотреться, ни одно событие, ни один из поступков персонажей в «Кисса-и Йусуф» не совершается без ведома и воле изъявления Бога. Все предопределено свыше, от судьбы никому не уйти»34.

Соцгы вакытта Коръен белен бейленешлерне ейренуге башкорт едебиятында да игътибар ителе башлады. Мэселен, Ф.Ш. Сибегатов «Башкорт

31 Яхин Ф. Пэйгамбвребез Мвхэммэд. - Казан: Раннур, 1999 - 575 б.; Яхин Ф. Тешлэрнец хикмвте// Тешлек - Казан: Раннур, 1997 - 352 б.; Пейгамбврлвр. Фэрештвлэр. Ахирэт- Казан: Раннур, 1999. - 366 б.; Татар шигъриятендэ дини мистика Ьэм мифология- Казан,

2000,- 266 б.

32

Ахунов A.M. Арабский источник средевековой тюрко-татарской литературы. — Казань: Изд-во ТГГИ, 2001. — 176 с.

33

Харисов Э. Башкорт халкыныц мирасы - ©фе: Башкортостан кит.нэшр., 1965- 416 б.

34 Хусаинов Г. Б. Башкирская литература XI-XYIII в. Учебн. пособ. для вузов - Уфа: Гыйлем, 1996.-С. 29.

эдэбиятында Коръэн мотивлары» дигэн темага кандидатлык диссертациясе як-

35

лады; шул ук темага багышланган монографиясен да бастырып чыгарды .

Татар Ьвм башкорт галимнэре ислам дине Ьвм Коръэн тэгълиматы белэн багланышларны вйрэнугэ керешсэлэр дэ, Тэухид фэлсэфэсенец эдэби эсэрлэрдэ сэнгатьчэ гэудэлэнеш мэсьэлэсен кулэгэдэ калдыра килделэр. От-Тэухид жанр буларак телгэ алынса да, фэлсэфи куренеш буларак аньщ матур эдэбияттагы чагылышы эле бугенге кенгэ кадэр махсус ейрэнелмэгэн. Шуца курэ эт-Тэухид мэсьэлэсе тикшеруне кетеп калучы актуаль проблемаларньщ берсе булып тора. Ченки эт-Тэухид фэлсэфэсе - монотеистик идеологиягэ та-янган урта гасыр татар эдэбиятыныц онтологик нигезе. XXI гасыр башында да эт-Тэухид мэсьэлэсе кеше яшэешен Иэм дини мэсьэлэлэрне колачлап ицлэуче универсаль эчтэлекле проблема булып калуын дэвам итэр дип фаразларга кирэк.

Диссертациянец фэнни яцалыгы. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» дастанында эт-Тэухид гэудэлэнещен тикшеругэ мережэгать иту иц элек урта гасыр татар эдэбиятыныц дин белэн аерылгысыз берегеп усуе Иэм XXI гасыр ижтимагый-этик Ьэм эдэби-эстетик фикер тарихында ислам диненец ролен ачыклауга омтылыш туу Ьэм бу теманыц эле бик тэ аз ейрэнелгэнлеге белэн ацлатыла.

Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсэре XX гасыр дэвамында тел, эдэбият, тарих галимнэре тарафыннан тикшерелеп киленде. Чорлар белэн бергэ идеология дэ узгэрде, бу исэ поэманы деньяга яца карашлар кузлегеннэн анализлау мемкинлеген бирде. Бугенге кендэ Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсэрендэге дини Ьэм деньяви мэсьэлэлэрне комплекслы ейрэну сорала, э моца бары тик эт-Тэухид фэлсэфэсен аныц терледэн терле атрибутлары ярдэмендэ кузаллаганда гына ирешергэ мемкин. Шушы яссылыкта Караганда гына эсэрдэге пэйгамбэрлек, гадел кеше, гадел патша, гадел жэмгыять, изгелек Ьэм явызлык кебек этик проблемаларны, кеше яшэеше кебек меЬим экзистенциаль мэсьэлэлэрне Ьэм, ниЬаять, авторныц фэлсэфи-этик карашларын, сэнгатьчэ

35

Сибегатов Ф.Ш. Башкорт эдэбиятендв Коръвн мотивлары - 0фе: Гыйлем, 2001 - 148 б.

фикерлэвен фэнни-теоретик яктан ачыкларга Ьэм ейрэнергэ мемкин. Моннан тыш Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсэрендэ кутэрелгэн идеялэрне эт-Тэухид фелсефесе кузлегеннен тикшеру Идел буе Болгар дэулэтендэ ислам диненец таралу Ьэм яшэеш узенчэлеклэрен барларга Ьэм шул заман очен эЬэмиятле дип саналган проблемаларны ачыкларга, эхлакый, эстетик кыйммэтлэрне яцача кабул итэргэ ярдэм итэ. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсэренэ эт-Тэухид ту-рындагы карашлар яктылыгында якын килу совет чорында ейрэну мэгъкуль курелмэгэн Шэрекъ мэденияте белэн багланышларны тагы да якынайта Ьэм тирэнэйтэ.

Похожие диссертационные работы по специальности «Литература народов Российской Федерации (с указанием конкретной литературы)», 10.01.02 шифр ВАК

Список литературы диссертационного исследования кандидат филологических наук Нугманова, Нурия Мидхатовна, 2003 год

Библиография

Чыганаклар

1. Кол Гали. Кыйссаи Йосыф. (Дэвад Алмаз транскрипциясе).-Казан: НМРТ, 18709 ф.— 217 б.

2. Кол Гали. Кыйссаи Йосыф - Казан: Тат. кит. нэшр., 1983 - 549 б.

3. Кол Гали. Кыйссаи Йосыф: Нурмехэммет Хисамов тэржемэсе — Казан: Тат. кит. нэшр., 1989.-221 б.

4. Кол Гали. Йосыф китабы: Эхмэт Исхак кучермэсе-Казан: Тат. кит. нэшр.,

1999.-223 6.

5. Кол Гали. Йосыф кыйссасы (Н. Хисамов тэрж;емэсе).-Казан: Раннур, 2000239 б.

6. Коран. Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского - М.: Наука, 1990-727с.

7. Коръэн тэфсире. Шэех Ногмани тэфсире- Казан,1992. - 683 б.

8. Коран. Перевод смыслов Валерии Пороховой - М., 1993- 622 с.

9. Священный Коран. Перевод смыслов и комментарий Мухаммада Маулана Али. - Ахмадийа Анджуман Ишаат Ислам, Лахор ИНК. США, 1997.1312 с.

Ю.Коръэн тэфсире /тез. Бикчэнтэев Камил/.- Казан: РИЦ «Дом печати»,

2000.-520 б.

11.Коръэн тэфсире. Терле галимнэрнец тэржемэлэре Ьэм шэрехлэреннэн фай-даланып матбугатка хэзерлэуче Мехлисулла угълы Рабит Батулла. - Казан: ТГЖН типогр, 2000. - 483 б.

12.Сады праведных. Из слов господина посланников - М.: Издательский дом «Бадр», 2001,- 879 с.

Татар телендэге китаплар 1юм мэкалэлэр

13.Абдрахманов М.И.Коръен серлере турында // Г. Гобей. Коръен серлере-Икенче басма.-Казан: Тат. кит. нэшр., 1969 - 370- 384 б.

14. Баттал-Таймас Габдулла. МусаЯрулла Биги. - Казан: «Иман» нэшр., 1997.55 6.

15.Бакиров М. Шигърият бишеге: гомумтерки поэзиянец яралуы Ьэм иц бо-рынгы формалары - Казан: Мэгариф, 2001.- 343 б.

16.Бэдиуззаман Сайд Нурси. Иман хакыйкатьлэре- Чаллы: «Диамант» нэшр., 1993.-188 6.

17.Бигиев М.Д. ИлаЬи мэрхэметнец дэлиллэре /Тезуче, теп текстныц транс-крипциясе, хэзерге татар теленэ тержеме Ьем искермэлэр А.Г.Хэйретдинов/.-Казан ун-ты нэшр., 1999.- 196 б.

18.Бигиев М.Д. «эл-Муэфэкать» меккаддимесе- Казан: «Иман» нэшр., 2001-21 б.

19.Борынгы татар едебияты.-Казан: Тат. кит. нешр., 1963.-578 б.

20. Габде Мехэммэт. Тэухид. - Казан: В.Е.Казаков типогр., 1911. - 124 б.

21.Ганиева Р. К. Кенчыгыш традициялерен устереп / Татар едебияты тарихы-Казан: Тат. кит. нешр., 1986.- Зт.- 523-537 б.

22.Ганиева Р. К. Урта гасыр татар эдэбияты // Мегариф, 1997 - №3- 25-28 б.

23. Гобейдуллин С.С. Мерж;ани. - Казан: «Иман» нешр., 20011 т. - 235 б.

24.Госманов М. Уткеннен-килечекке: Фэнни-публицистик мэкалэлэр - Казан: Тат. кит. нэшр.Д990 - 472 б.

25.Гыйльманов Галимжан. Татар мифлары: иялэр, ышанулар, ырымнар, фал-лар, им-томнар, сынамышлар, йолалар - Казан: Тат. кит. нэшр., 1996.- 3886.

26.Гыйматдинова И. Кыргый: Иовестьлар - Казан: Тат. кит. нешр., 1996 - 1426.

27.Дэулэтшин Гамиржан. Терки-татар рухи меденияте тарихы. - Казан: Тат. кит. нешр., 1999.-512 6.

28.3ейнуллин Д.Г. XVIII йез - XX йез башында татар рухани едебияты: Коръен тэфсирлэре, хэдислэр Ь.б. чыганаклар. Тэржемэ принциплары 1юм

тел узенчэлеклэре. - Казан: Мэгариф, 1998. -207 б.

29.Ибра1шмов Г. Борынгы ислам мэдэнияте // Мирас.- 1993- № 12 - 99-100 б.

30.Исме эгъзам китабы. Алла11 Тэгалэнец куркам исемнаре.-Казан: Тат. кит. нашр., 1986.- 112 6.

31.Максуди Э. Исламия гыйбадэте (яцартылган басма).- Казан: Иман, 1988128 6.

32.Мицнегулов X. Й. Коръэн Ьэм татар адабияты // Мэгариф.- 1993.- №3 - 1517 6.

33.Мицнегулов X. Й. Татарлык ислам белэн кечле (Ислам дине Ьэм татар эдэбияты) // Иман нуры.- 1994- №2,- 26- 35 б.

34.Мицнегулов X. Й., Садретдинов III. Урта гасыр Ьэм XIX йез татар эдэбияты (урта мэктэп ечен дэреслек).- Казан: Тат. кит. нэшр., 1994.-336 б.

35.Мицнегулов X. Й. Татарларда ислам дине // Мирас.- 1998.- №4 - 112- 115 6.

36.МицнегуловХ. Й. «Гакыллылар тыцлар, ацлар, белер имди» // Мирас - 1998. - №1-№ 3.- 39 - 46 б., 32-38 б.

37.Махэммэдьяр. Нуры содур- Казан: Тат. кит. нашр., 1997 - 212 б.

38.Ногманова Н.М. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасында эт-Таухид фэлсэфэсенец сэнгатьчэ гэудэлэнеше // Фэнни язмалар- 2001. - Казан: РИЦ «Школа», 2002.-261-266 б.

39.Ногмайова Н. М. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсэрендэ потларга каршы керэш// Милли мэдэният-2002 -№2.- 85-88 б.

40.Ногманова Н.М. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасында эт-Тэухид жанрыныц узенчэлеклэре // Фэнни Татарстан - 2002.-№¡2- 66-70 б.

41.Ногманова Н.М. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф эсэрендэ эт-Тэухид Ьэм кеше яшэеше // Гыйльми язмалар.- 2002.-№10 - 116-118 б.

42.Ногманова Н.М. Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» дастанында пэйгамбар образы. - Фанни язмалар. - 2002.- Казан: РИЦ «Школа», 2002. - 144-149 б.

43.Рахим Г., Газиз Г. Татар эдэбияты тарихы. Борынгы дэвер: ике булекта.-Казан: Типограф, им. КамиляЯкуба, 1923 - 162 б.

44.Сибгатуллина А.Т. Ила1ш гашыйклар юлыннан (Суфичылык турында

очерклар).-Казан: «Кыйбла» нэшр., 1999 - 144 б.

45.Сибгатуллина А.Т. Суфичылык серлэре. Терки-татар шигъриятенде дини-суфичыл символлар, образлар, атамалар).- Казан: «Матбугат йорты» нэшр., 1998.-368 б.

46.Такташ Ьади. Шигырьлер Ьем поэмалар.-Казан: Тат. кит. нешр., 1980.-5286.

47. Татар теленен, ацлатмалы сузлеге. - Казан: Тат. кит. нешр., 1979. - II т. -1979.-726 б.

48.Татар едебияты тарихы. 6 томда.- Казан: Тат. кит. нешр., 1984 - 1т. - 567 б.

49.Татар поэзиясе антологиясе. - Казан: Тат. кит. нешр., Китап I - 1992.- 542 б.

50.Татар поэзиясе антологиясе - Казан: Тат. кит. нешр., Китап II - 1992 - 512 б.

51.Татар едебиятыннан хрестоматия/Тез. Х.И.МицнегуловДП.А.Сатретдинов/.-Казан: Мегариф, 2000. - 383 б.

52.ТаЬиржанов Г. Тарихтан-едебиятка.-Казан: Тат. кит. нэшр., 1979 - 167 б.

53.Фелсефи сузлек. /Тез. Ганиев И.И./.-Казан: КГУ нешр., 2001,- 320 б.

54. Феттах Нурихан. Ител суы ака торур: Тарихи роман. - Казан: Тат. кит. нешр., 1980.-400 б.

55.Фехреддинов Р. Девамигуль-келим шэрхе.- Казан: Иман, 1995 - 602 б.

56.Хисамов Н. Тарихи тегел, шигъри гузел // Медени жомга. - 2000.-15 сентябрь.

57.Хисамов Н. Ш. «Кыйссаи Йосыф» поэмасыньщ идея-проблематикасы Ьем сенгатьчэ эшлэнеше // Казан утлары, 1983. - №9. -53-61 б.

58.Хисамов Нурмехэммэт. Беекязмышлы есер -Казан: Тат. кит. нэшр., 1984334 6.

59.Хисамов Н. III. Бэрэкэтле чишмэлэр: Эдеби тэнкыйть мекалелере, рецензи-ялэр-Казан: Тат. кит. нешр., 1987.- 150 б.

60.Хисамов Нурмехеммет ШаЬвалеевич. Йосыф-Зелэйха. Тарихи драма. - Ми-рас. - 1992. -№ 6-7. -38-59 б.; 45-69 б.

61.Хисамов Н. Ш. Урта гасыр татар эдэбиятында эдэби багланышлар // Татарстан. - 1993,-№10. - 89-93 б.

62.Хисамов Н. Ш. Эхмэт Ясэви heM Кол Гали // Мирас.-1994.- №10.- 35-38 б.

63.Хисамов Н.Ш. Кол Галинец беек есере // Мирас.- 1994 - №5-6. - 13-15 б.

64.Хисамов Н. Ш. Утыз-Имени - «Кыйссаи Йосыф» текстологы // Мирас. -1996.-№ 1-2. -68-69 б.

65.Хисамов Н. Ш. XIV йез шигъриятенде кеше идеалы // Казан утлары, 1997-№3.- 157- 171 б.

66.Яхин Ферит. Пейгамберлэр тарихы- Казан: Тат. кит. нэшр.,1992.- 144 б.

67.Яхин Ферит. Тешлек- Казан: Раннур, 1997- 352 б.

68.Яхин Ферит. Пейгамберебез Мехеммэд-Казан: Раннур, 1999- 575 б.

69.Яхин Ферит. Пейгамберлер. Ферештелер. Ахирэт- Казан: Раннур, 1999366 б.

70.Яхин Ферит. Татар шигъриятенде дини мистика Ьем мифология - Казан, 2000.-266 б.

71.Мирсей Эмир. Пьессалар - Казан: Тат. кит. нешр.,1967. -527 б.

Рус телендеге китаплар Ьэм мэкалэлэр

72.Аббаньяно Николо. Введение в экзистенциализм - Санкт-Петербург: Ала-тейя, 1998.-507 с.

73.Абдуллаева Ф. И. Персидская кораническая экзегетика. (Тексты, переводы, комментарии).- СПб.: Петербургское востоковедение, 2000. - 188 с.

74.Абу Ханифа Нуман ибн Сабит. Трактаты - М.: Муравей, 2001. - 128 с.

75.Аверроэс (Ибн Рушд). Опровержение опровержения /Пер. с араб /.- Киев: УЦИМИ-Пресс; Спб.: Алетейя, 1999.-687 с.

76. Агишев И. Неизвестный Кул Гали // Татарстан - 1996.-№8- С.31-36.

77.Адам Мец. Мусульманский Ренессанс - М.: Наука, 1966 - 458 с.

78.Аджи Мурад. Полынь половецкого поля.- М.: ТОО «ПИК-КОНТЕКСТ», 1994.-350 с.

79.Алексеев И.А. Традиционные религиозные верования тюркоязычных народов Сибири.-Новосибирск: Наука, 1992.- 242 с.

80.Алмаз Джавад «Киссаи Юсуф» Али - памятник булгаро-татарской литературы // Поэт-гуманист Кул Гали - Казань: Тат. кн. изд-во, 1987 - 232с.

81.Алмаз Джавад. О лексических особенностях поэмы «Киссаи Юсуф» Али // Национальный музей Республики Татарстан- 18709-ф. (Рукопись канд. дисс.).

82.Амирханов Р. Татарская социально-философская мысль средневековья (XIII - середина XVI вв.): в 2-х книгах /.- Казань: АН Татарстана, 1993.- 235 с.

83.Артамонов М. И. История хазар.-Л: Изд-во Эрмитажа, 1962.- 503 с.

84.Ахунов А. М. Арабский источник средневековой тюрко-татарской литературы: на материале трудов ат-Табари (Учебное пособие).-Казань: Изд-во ТГГИ, 2001.- 176 с.

85.Аль-Фараби. Философские трактаты. - Алма-Ата: Наука, 1970.- 429с.

86.Бариев Риза Халирахманович. Философские аспекты этногенеза волжских булгар. Дисс. докт. филос. наук - Спб.: 1996 - 486 с.

87.Бартольд В.В. Культура мусульманства. Общий очерк- Петроград: Изд-во «Огни», 1918. - 109 с.

88.Басилов В. Н. Культ святых в исламе - М.: Мысль, 1970 - 144 с.

89.Беков К. Мухаммад Шахристани - историк философии - Душанбе: Изд-во «Дониш», 1987.-118 с.

90.Безертинов Р.Н. Татары, тюрки потрясатели Вселенной.- Набережные Челны: Изд-во «Калкан», 1997. - II т. - 350 с.

91.Бертельс А. Е. Художественный образ в исламе Ирана 1Х-ХУ веков (слово, изображение).-М.: «Восточная литература» РАН, 1997 - 422 с.

92.Бертельс А.Е. История литературы и культуры Ирана.- М.: Наука, 1988. -558 с.

93.Библия. Книги священного писания Ветхого и Нового Завета. - М.: Рос. Библейское об-во, 1998 - 1312 с.

94.Блонский П.П. Философия Плотина - М., 1918 - 367 с.

95.Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи.-М.: Наука, 1988.-143 с.

96.Болынаков О. Г. История халифата Ислам в Аравии (570-633).- М.: Наука, 1989.-312 с.

97.Брагинский И.С. Иранское литературное наследие-М.: Наука, 1984.- 295 с.

98.Бэрнхем С. Книга ангелов. -М.: Урания, 1994. -184с.

99.Васильев Л.С. История религий Востока (религиозно-культурные традиции и общество).-М.: Высшая школа, 1983 - 368 с.

100. Винников И. Н. Коранические заметки. (Исслед. по истории культур народов Востока).-М.- Л.: Гослитиздат, I960 - 167 с.

101. Грюнебаум Г. Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры. - М.: Наука, 1981.-227 с.

102. Ганиев И.И. Фэлсэфи сузлек:- Казань: Изд-во КГУ, 2001.- 320 б.

103. Ганиев И.И. Фолсофи фикер: белешмэ-сузлек. - Казан: Мэгариф, 2003. -208 б.

104. Ганиева Р. К. Восточный Ренессанс и его традиции в тюркских литературах: Дисс... докт. филол. наук.-Казань, 1992.-325 с.

105. Ганиева Р. К. Восточный Ренессанс и его традиции в тюркских литературах: Автореф. дисс... докт. филол. наук -Казань,1992 - 38 с.

106. Ганиева Р. К. Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали - Казань: Изд-во КГУ, 1988,- 173 с.

107. Ганиева Р. К. Философско-эстетические основы тюркских литератур средневековья // Научный Татарстан - 2000.-№1- С. 79- 85.

108. Ганиева Резеда. Татарская литература: традиции, взаимосвязи - Казань: Изд-во КГУ, 2002.- 272 с.

109. Гольдцигер И. Лекции об исламе - Издание «Брокгаузъ-Ефронъ», 1912302 с.

110. Гольдциер И. Ислам /Пер. И.Крачковского/ - СПб.: «Восточная» тип. Борганского, 1911.-51 с.

111. Гольдциер И. Культ святых в исламе.- М., 1938.-180 с.

112. Горюнов.И. Сделать врага союзником // Поиск - № 20 - 2001.- 25 мая.

113. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана XVI-XII вв.- М.: Наука, 1960.-330 с.

114. Грюнебаум Г. Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры - М.: Наука, 1981.-218 с.

115. Давлетшин Г. М. Волжская булгария (Домонгольский период, Х-начало XIII вв.).-Казань: Таткнигоиздат, 1999 - 192 с.

116. Донини А. Люди идолы и боги.- М.: Политиздат, 1966. - 367 с.

117. Ерасов Б.С. Культура, религия и цивилизация на Востоке (Очерки общей истории).-М.: Наука, 1990.-205 с.

118. Жузе П.К. Мутазилиты. Догматико-историческое исследование в области ислама - Казань: тип. В.М.Ключникова, 1899 - 272 с.

119. Журавский A.B. Христианство и ислам. Социокультурные проблемы диалога - М.: Наука, 1990.-128 с.

120. Закуев А. К. Философия «Братьев чистоты».- Баку: Изд-во AHA, 1961— 121 с.

121. Зину М.Д. Исламская Акида (вероучение, убеждение, воззрение) по священному Корану и достоверной сунне - М., 1998. - 125 с.

122. Ибн ал-Араби. Мекканские откровения. (ал-Футухат ал-маккийя).- Пер. с араб., прим. и библиогр. А. Д. Кныша - СПб.: «Петербурское востоковедение», 1995.-288 с.

123. Ибн Сина. Избранные философские произведения.-М.: Наука, 1980.-522 с.

124. Иванов М. О почитании святых в исламе с точки зрения православного богослова-Казань, 1914.-308 с.

125. Игнатенко A.A. В поисках счастья (общественно-политические воззрения арабо-исламских философов средневековья).- М.: Мысль, 1989. - 254 с.

126. Ислам в истории и культуре татарского народа.- Казань: РИЦ «Школа», 2000.- 203 с.

127. Ислам: историографические очерки. Под общей ред. С.М. Прозорова-М.: Наука, 1991.-231 с.

128. Ислам: Энциклопедический словарь,-М.: Наука, 1991.-315 с.

129. Истории о пророках. Книга первая / Сост. Абдель. Хамид Джуда ас- Сах-хар/.-М., 1992.- 133 с.

130. Карл дю Прель. Философия мистики - М.: « REFL- book», 1995 - 512 с.

131. Касымжанов А.Х. Абу Наср аль-Фараби- М.: Мысль, 1982.-198 с.

132. Кимелев Ю. А. Философский теизм (типология древних форм).- М.: Наука, 1993.- 126 с.

133. Кирабаев Н.С. Теории государства в мусульманском правоведении. (Обзор) / Классический ислам: традиционные науки и философия: сборник обзоров.-М.: 1988.-132 с.

134. Климович Л. И. Ислам. Издание второе, дополненное - М.: Наука, 1965-334 с.

135. Климович Л.И. Коран и его догматы - Алма-Ата, 1958,- 52 с.

136. Ковалевский А.П. Книга Ахмеда Ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921- 922 гг.- Харьков: Изд-во Харьк. ун-та, 1957 - 347 с.

137. Кувакин В.Н. Твой рай и ад: Человечность и бесчеловечность человека (Философия, психология и стиль мышления гуманизма).- СПб.: Алатейя; М.: Логос, 1998.-360 с.

138. Кузьмина X. Арабо-персидские заимствования в поэме Кул Гали «Кысса-и Йусуф» // Идель.- 1998.- №5.- С.54-56.

139. Кузьмина Халиса Хатиповна. Лексико-семантические и стилистические особенности поэмы XIII в. «Кысса-и Йусуф» Кул Гали: Автореф. дисс...канд. филол. наук -Казань, 1998.- 20 с.

140. Куплетский М. А. Неоплатонизм и христианство - Казань: Типогр. им-пер. ун-та., 1881.-154 с.

141. Леопольдов. А. Опыт изложения мухаммеданства по учению ханифи-тов,- Казань, 1983.- 245 с.

142. Малов. С. Е. Памятники древнетюркской письменности.- М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1952.-452 с.

143. Массэ А. Ислам. Очерк истории. М.: Изд-во вост. лит., 1963.- 229 с.

144. Миннегулов Х.Й. Татарская литература и восточная классика.- Казань: Изд-во КГУ, 1993.-384 с.

145. Мурадов О. Шаманский обрядовый фольклор у таджиков средней части долины Зеравшана / Домусульманские верования и обряды в Средней

Азии.-M.: Наука, 1975.-340 с.

146. Мусави Лари. Бог и его атрибуты - Баку:Иршад, 1994.- 188 с.

147. Мусаев М.М. Мутазилиты.-М.: Институт Востоковедения РАН, 1997101 с.

148. Мусульманские некрологи Волжской Булгарии X в. - нач. XIII в.-Казань: Изд-во КГУ, 1986.-137 с.

149. Мусульманский мир в средние века и в новое время: Очерки исламской и культуры. - Казань, 1996. - Ч. I-II. - 212 с.

150. Нуриева Ф.Ш. «Нахдж ал-Фарадис» Махмуда ал-Булгари - Казань: Фэн, 1999.-208 с.

151. Основы исламского вероучения (Усус аль-акида).- М., 1998.- 144 с.

152. Панова В. Ф., Бахтин Ю. Б. Жизнь Мухаммеда - М.: Политиздат, 1990.323 с.

153. Персидско-русский словарь. Под ред. Ю. А. Рубинчика - М.: Советская энциклопедия, 1970.-783 с.

154. Персидско-русский словарь. Составил Б. В. Миллер.-М.: ГИС, I960.- 668 с.

155. Петрушевский И. .П. Ислам в Иране в VII-XV вв. (курс лекций). -Л., 1966 - 400 с.

156. Пиотровский М.Б. Коранические сказания - М.: Наука, 1991.- 219 с.

157. Плетнева С. А. Хазары.- М.: Наука, 1986.-89 с.

158. Путеводитель по Корану. Составители Т. Ибрагим и Н. Ефремова.-М., 1998.-127 с.

159. Роузенталь Ф. Торжество знания: концепция знания в средневековом исламе.-М.: Наука, 1978.- 372 с.

160. Сагадеев A.B. Ибн Сина (Авиценна).- М.: Мысль, 1980 - 239 с.

161. Садекова А. X. Идеология ислама и татарское народное творчество - Казань: Фикер, 2001.- 208 с.

162. Сибагатов Ф. Ш. Коранические мотивы в Башкирской литературе - Уфа: Гилем, 2001.- 148 с.

163. Сибгатуллина Альфина Тагировна. Суфизм в татарской литературе (истоки, тематика и жанровые особенности): Автореф. дисс...докт. филол. наук.- Казань, 2000.- 62 с.

164. Симокатта Фиофилакт. История / Перевод С. П. Кондратьева. - М.: Изд-во АН СССР, 1957.-224 с.

165. Ситников A.B. Философия Плотина и патристика о происхождении космоса // Вопросы философии - 2000.-№8 - С. 117-126.

166. Словарь иностранных слов. Под ред. И.В. Лехина.-М.: ГИС, 1964.-856 с.

167. Смирнов А. В. Великий шейх суфизма- М.: Наука, 1993 - 328 с.

168. Соколов С.Н. Язык Авесты. Учебное пособие - Л.: Изд-во Ленинград, унта., 1964.-414 с.

169. Средневековая татарская литература (VIII-XVIII вв.).- Казань:Фэн, 2001.-240 с.

170. Стеблева И. В. Поэтика древнетюркской литературы и её трансформация враннеклассический период-М.: Наука, 1976.-213 с.

171. Степанянц М.Т. Восточная философия /Избранные тексты - М.: Восточная литература РАН, 1997 - 503 с.

172. Степанянц М. Т. Философские аспекты суфизма.- М.: Наука, 1987. - 192 с.

173. Стойнев А.О. О духовной культуре протоболгар //Археологические памятники Нижнего Прикамья-Казань, 1984. - С. 181-184.

174. Тафсир-и Табари (Перевод Толкования к Корану Табари И Абдуллаева Ф. И. Персидская кораническая экзегетика-Санкт-Петербург: Востоковедение, 2000.- 188 с.

175. Толковый словарь русского языка / Под ред. Д. Н. Ушакова /. - М.: ООО «Издательство Астрель», ООО «Издательство ACT», 2000. - III т. -720 с.

176. Ушаков В. Д. Некоторые аспекты перевода Корана на русский язык //Азия и Африка сегодня, 1996.-№9.- С. 72-74; №10,-С. 77- 80.

177. Аш-Шахрастани. Книга о религиях и сектах (Пер. С. М. Прозорова) -М.: Наука, 1984,-4.1.-482 с.

178. Фасеев К.Воспоминая прошедшее - Казань: Изд-во КГУ, 1999 - 116 с.

179. Фахрутдинов Р.Г. История татарского народа и Татарстана. Древность и средневековье-Казань, 2000 - 155 с.

180. Фахрутдинов Р.Г. Очерки по истории Волжской Булгарии - М.: Наука, 1984.-216 с.

181. Философский словарь.- М. : Политиздат, 1987.- 436 с.

182. Филыптинский И.М. История арабской литературы. Х-начало XVIII века-Наука, 1991- 726 с.

183. Фролова Е. А. Проблема веры и знания в арабской философии.- М.: Наука, 1983.-168 с.

184. Фромм Э. Психоанализ и религия // Сумерки богов - М.: Политиздат, 1990.-216 с.

185. Хайрутдинов А. Последний татарский богослов (жизнь и наследие Мусы Джаруллаха Бигиева).-Казань: Иман, 1999 - 138 с.

186. Халиков А.Х. Татарский народ и его предки.- Казань: Тат. кн.изд-во., 1989.- 103 с.

187. Хисамов Н. Ш. Итоги и задачи изучения «Кысса-и Йусуф» Кул Али // Советская тюркология, 1964 - №2. - С. 50-61

188. Хисамов Н. Ш. Поэма «Кысса-и Йусуф» Кул 'Али - Анализ источников сюжета и авторского творчества - М.: Наука, 1979.-251 с.

189. Хисамов Нурмухаммет Шагвалеевич. Сюжет Йусуфа и Зулейхи в средневековой тюрко-татарской поэзии XIII-XV вв. (Проблема версий): Дисс. докт. филол. наук. - М., 1996.

190. Хисамов Н.Ш. Сюжет Йусуфа и Зулейхи в средневековой тюрко-татарской поэзии XIII- XV вв (Проблема версий).- Казань: ГУП ПИК «Идел-Пресс», 2001.-215 с.

191. Хисматуллин A.A., Крюкова В.Ю. Смерть и похоронный обряд в исламе и зороастризме - СПб.: Петербургское востоковедение, 1997.- 266 с.

192. Хузин Ф. Ш. Волжская Булгария в домонгольское время (X - начало XIII вв.).-Казань: Фест, 1997.- 183с.

189

193. Хусаинов Г. Б. Башкирская литература XI- XVIII вв. Учебн. пособие для вузов.-Уфа: Гыйлем, 1996 - 193 с.

194. Шаймухамбетова Г.Б. Арабоязычная философия и классическая традиция.-М.: Наука, 1979.-151 с.

195. Юзеев А. Татарская философская мысль конца веков - В 2-х книгах - Казань: Иман, 1998.-96 е.; 2 кн.-86 с.

196. Янина С.А. Новые данные о монетном чекане Волжской Булгарии X в. //МИА. 1962. ТО.-С. 181-184.

Обратите внимание, представленные выше научные тексты размещены для ознакомления и получены посредством распознавания оригинальных текстов диссертаций (OCR). В связи с чем, в них могут содержаться ошибки, связанные с несовершенством алгоритмов распознавания. В PDF файлах диссертаций и авторефератов, которые мы доставляем, подобных ошибок нет.